skanuj0015 (165)

124 Parodie sowizdrzalskie

Rybałci chętnie korzystali z tego sposobu polemiki, ale szczególnie bogate nagromadzenie technik parodystycznych znajdujemy właśnie w zbiorkach Jana z Kijan. Tendencja ta objawia się i w poetyckim słowotwórstwie (kalambury w rodzaju „Pięty Swiotr — Święty Piotr”), i w technice kontrafaktury (frywolne i satyryczne pieśni pisane do patetycznych, religijnych melodii), w przedrzeźnianiu obiegowych nakazów i norm moralnych (np. parodystyczny przekład Disticha Catonis wykładanych w szkole), w karykaturach oficjalnych bohaterów literackich i w parodiach gatunków współczesnej literatury- Żart najczęściej podporządkowany zostaje Ideowym tendencjom satyryka, czasem tylko — jak w cyklu „myślistwo sowizdrzalskie” — zbliża się do humoru kultywowanego w tzw. Rzeczypospolitej Babińskiej. Było to swego rodzaju towarzystwo literackie skupiające wybitne osobistości w końcu XVI wieku i później w XVII, nadające swoim członkom wymyślne tytuły za absurdalne opowieści. Czysty absurd w wierszach Jana z Kijan pojawia się rzadko, najczęściej karykatura czy absurd są środkami ideowej polemiki. Taki charakter mają wykłady sowizdrzalskich zasad postępowania czynione na marginesie obowiązujących reguł społecznego współżycia. Powszechnie przyjmowana reguła głosi (Disticha Catonis w przekładzie Klonowica):

Nie dbaj, gdy kto z drugim co poszeptem rokuje,

Ten mniema, by o nim rzecz, kto na się co czuje.

Sowizdrzał natomiast proponuje działanie przeciwne, niż zalecane w cytowanej normie:

Gdyć sobie cicho gadają,

Ozwi sie, tobie-ć to łają.

Otrują cie, a co wiedzieć,

Dlatego-ć nie chcą powiedzieć.

(Nowy Sowiźrzał — Disticha Catonis)

Satyryk rewiduje nie tylko ogólnie obowiązujące normy postępowania, ale też szuka rzeczywistych treści w pewnych zaleceniach czy twierdzeniach głoszonych przez Kościół. Czy istotnie „ptaszkowie niebiescy” żywią się „za pomocą bożą”? Na to pytanie replikuje chłop, przypominając, Iż ptaszkowie, co „nie sieją ni orzą”, w rezultacie „diabła mają, / By też nie nasze brogi, z których wymykają” (Fraszki Souńźrzała Nowego — Ptaszkowie niebiescy nie sieją ani orzą).

Obok tego rodzaju satyrycznej dyskusji o skuteczności ogólnie głoszonych norm postępowania Sowizdrzał bliżej interesuje się pisanymi i niepisanymi prawami środowiska miejskiego i kleszego. Wiele szkiców satyrycznych poświęca miejskiemu rzemiosłu, wśród nich dwa szkice: Nauki potrzebne do rzemiosła 1 List wolny od rzemiosła, są wyraźną parodią instrukcji Franciszka lądeckiego Sługa abo uczerl. Co potułnłan panu swemu iw rzemieśle (ok. 1608). Tego rodzaju instrukcje, układane w formie katalogu zaleceń, czasem wierszowane, wywieszano w izbach czeladnych dla nauki i zapamiętania. Sowizdrzał, podejmując temat i styl zaleceń Smiadeckiego, proponuje jednak inny sposób postępowania. Smiadecki, dostrzegając możliwość konfliktu między mistrzem cechowym a uczniem, proponuje rozwiązanie w duchu patriarchalnego posłuszeństwa:

A Jeśli jaki twój pan nieznośny był tobie,

Przecię skromnie cierp, a miej za pokutę sobie.

Inne wyjście z konfliktu proponuje Sowizdrzał:

Nie daj sobie nic mówić, kiedy-ć kto co rzecze,

Pięścią zaraz w paszczekę, jeśli-ć nie uciecze.

(Nowy Sowiźrzal — Nauki potrzebne do rzemiosła)'

Żartobliwie proponowana w sytuacjach konfliktowych postawa buntu była bliska stosowanej przez klechów metodzie rozwiązywania konfliktów. Wiemy to nie tylko z literatury sowizdrzalskiej, ale też z urzędowych potwierdzeń władz duchownych, jakim klecha podlegał. Chętnie stosowaną formą buntu przeciw plebanowi była — jak świadczą protokoły kościelne — ucieczka w przeddzień uroczystych świąt. Nieobecność klechy — celebrującego obrzędy wspólnie z plebanem — była wówczas szczególnie dotkliwa.

Ten sposób życia i postępowania klechów, ludzi luźnych, opisał Jan z Kijan w syntetycznym wierszu Delicyje szkolne, w na poły żartobliwej, na poły gorzkiej pochwale kleszej wolności. Tam, gdzie materia wiersza dotyka doświadczeń autobiograficznych, staje się liryczny, skłonny do mi-tologizowania własnej biografii i jej rybałtowskiego wzoru. Najsilniej ujawniło się to w wierszu przeciwstawiającym życie rybałta życiu chłopskiemu i określającym opozycję plebejskiego ideologa wobec warstwy, którą w wielu podstawowych sądach reprezentuje, ale z którą się nie identyfikuje:

Rybałt na zimę biały, a na lato rumiany,

Jako kwiat różany.

A chłop na zimę czarny, a na lato rudawy,

Jako pies sadawy.

(Nowy Sowiźrzal — Psalm na ogorzelinę)

Ujawnia się w tym swoisty dramat chwilowego wyniesienia grupy klechów pochodzących z plebsu i stojących wobec groźby ponownego wsiąknięcia w plebs. Jednak głównym celem ataku jest podstawowy podział społeczny i wyraża się to w krytycznym i satyrycznym stosunku poety do świadomości i literatury szlacheckiej, stąd parodie szlacheckiego wzoru biografii, tytułomanii i najciekawsza — parodia heroicznej pieśni o niedolach rycerza krosowego: