skanuj0018 (203)

6. Wartości przyrodnicze Polski-stan, zagrożenia i ochrona

228

Przemiany

krajobrazu

puszcz

Rozwój miast

Rozwój

przemysłu

przyczyną

dewastacji

lasów

mieszkańców na 1 km² wynosiła 6,6, tuż przed rozbiorem Polski w 1772 roku 19,1, a w 1850 roku ok. 80).

Przemiany krajobrazu puszczańskiego w leśno-rolniczy przebiegały najwcześniej i najintensywniej na obszarach charakteryzujących się warunkami korzystnymi dla rozwoju osadnictwa wiejskiego i uprawy roli, np. w południowej części Wyżyny Małopolskiej lub na żyznych glebach Wielkopolski (Mochnacki 1937, Wodziczko i in. 1947). Osadnictwo stopniowo obejmowało inne obszary, co spowodowało, że lasy, wyraźnie dominujące na ziemiach polskich w pierwszych wiekach nowej ery i tworzące istotny składnik harmonijnego krajobrazu leśno-rolniczego jeszcze w XVIII wieku, w połowie XIX wieku pokrywały już tylko ok. 30% obszaru byłego Królestwa Polskiego, 27% Galicji i zaledwie 22% Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich. Najpierw wypalane, a potem karczowane, ginęły przede wszystkim lasy liściaste przywiązane do siedlisk żyznych, zwłaszcza wielogatunkowe grądy, natomiast bory sosnowe, pokrywające gleby mniej korzystne dla uprawy roli, zachowały się nienaruszone na dużych obszarach znacznie dłużej.

W kolejnych wiekach stopniowo nasilał się także wpływ osadnictwa miejskiego na przyrodę. Wprawdzie pierwsze ośrodki miejskie na ziemiach polskich powstawały już w starożytności i wczesnym średniowieczu, głównie na rzymskim szlaku bursztynowym (Kalisz) i na Pomorzu Szczecińskim (miasta Wenetów), niemniej istotny rozwój osadnictwa miejskiego nastąpił dopiero w końcu XIII wieku, kiedy dokonano lokacji 700 miast w Polsce, w tym starych stolic książęcych, takich jak Kraków, Poznań, Wrocław, Gniezno, Gdańsk, Płock i Sandomierz. Ich rozkwit oraz rozwój nowo zakładanych grodów, z dużym udziałem kolonistów niemieckich, przypadł na XIV—XVI wiek. W XV wieku ludność miejska liczyła już ok. 15% ogółu mieszkańców, w II połowie XVI wieku wzrosła do 25% (chociaż tylko 1/3 utrzymywała się z rzemiosła lub handlu), a następnie — w dobie upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku — zmalała do 18%. W państwie przedrozbiorowym istniały 862 miasta, mające powyżej 3 tys. mieszkańców; wiele z nich utraciło swe prawa miejskie pod zaborami, zwłaszcza po powstaniu styczniowym.

Zapotrzebowanie dawnych mieszkańców ziem polskich na użytki rolne (grunty orne lub trwałe użytki zielone, czyli łąki i pastwiska) oraz na tereny pod budowę osad wiejskich i miejskich było przez wieki najważniejszą przyczyną likwidacji i dewastacji lasów. Jednakże już od XII wieku ich rabunkowa lub w każdym razie nadmierna eksploatacja wynikała w coraz większym stopniu z rosnącego eksportu drewna jako surowca budowlanego i surowca do takich wyrobów, jak potaż (produkowany m.in. ze spalania drewna i węgla drzewnego, od starożytności powszechnie używany jako nawóz oraz stosowany w produkcji mydła, szkła, wyrobów ceramicznych), węgiel drzewny, dziegieć (smoła po suchej destylacji drewna, wykorzystywana dawniej jako lek i środek dezynfekujący), smoła i żywica. Duży popyt wewnętrzny na drewno wiązał się z kolei przede wszystkim z górnictwem i hutnictwem metali lub szkła od początku istnienia tych gałęzi przemysłu.