skanuj0044 (39)

92 Korupcja

cje: druga do paktu społecznego Doświadczenia, treść, purtnerzy. formy, praca zbiorowa, Insi. Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.-

Staniszkis J., 199-1, Dylematy okresu przejściowego. Przypadek Polski [w:) Zmierzch socjalizmu państwowego. Szkice z socjologii ekonomicznej, pod red. W. Morawskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

Korupcja, zjawisko polegające na tym, ze dysponenci określonych dóbr i usług udzielają ich nie w sposób wynikający z ogólnych zasad moralnych i z odpowiednich przepisów prawa, lecz także, lub nawet wyłącznie, w celu uzyskania z tych świadczeń osobistych korzyści [P. Rybicki 1979, s. 305-306],

Zarówno we wcześniejszych, jak i nowszych definicjach korupcji akcentuje się, że chodzi o wykorzystywanie stanowiska publicznego dla osiągania prywatnych zysków, co łączy się z przedkładaniem interesu partykularnego, jednostki lub wąskich grup, nad dobro ogólnospołeczne [A. Chwalba 1995, s. 13-14].

„Korupcja posiada wiele odmian, od rtsyklego pieniężnego przekupstwa, poprzez swoistą wymianę rzeczowych świadczeń, do stwarzania przez świadczenie usług wybranym klientom u tych ostatnich zobowiązań i gwarancji nie tylko materialnej natury. W wyrafinowanym systemie nowoczesnej korupcji chodzi nie tylko o dobra materialne sensu striclo, lecz o stanowiska, znaczenie społeczne i różne z tym związane, niemal niewidzialne przywileje" [P. Rybicki 1979, s. 306],

Świadomość, że korupcja jest praktykowana w powiązaniu z brakiem jawnej aprobaty praktyk korupcyjnych, prowadzi do wytworzenia jakby dwóch wersji społeczeństwa: społeczeństwa w wersji jawnej, oficjalnej, z akceptowanym prawem i zasadami moralnymi, oraz społeczeństwa, w którym o załatwieniu sprawy decydują inne, ciemne kryteria. Staje się to, z kolei, źródłem nowego typu podziału społecznego — podziału, który nic wynika z przynależności

do klasy lub warstwy czy z miejsca zamieszkania. Pisze P. Rybicki: „Społeczeństwo dzieli się na dwie części: tych, którzy są uwikłani w misterną sieć korupcyjnych praktyk, i tych, którzy silą przekonania czy silą faktu stoją poza nią. Relacja tych dwu części należy do socjologicznie najciekawszych zarówno przez nicjawność podziału, jak przez rodzaje dystansu, rodzaje barier, które oddzielają obie wspomniane części. Rozprzestrzenianie się korupcji w różnych i przeciwnych sobie ustrojach świadczy, że nic jest to zjawisko ustrojowo określone. Powstaje interesujący problem, czy społeczeństwa stosujące systemy jawnych przywilejów, czy społeczeństwa o tendencjach cgalitaryslycznych znoszących wszelkie jawne uprzywilejowania są bardziej narażone na wyrastanie korupcji i na działanie jej następstw” [P. Rybicki 1979, s. 306-307], (M.P.)

Literatura:

Chwalba A., 1995, Imperium korupcji vt» Rosji i w Królestwie Polskim n> latach 1861—1917, Univcrsilas, Kraków.

Mączak A., 1986, Korupcja w dziejach nowożytnych. Przegląd problematyki, „Kwartalnik Historyczny", nr 3.

Polilical Corruplion. Readings in Comparative Analysis, 1970, AJ. Hcidcnhcimcr (cd.), Holt, Rinchart and Winston lnc., New York. Rybicki P., 1979, Struktura społecznego świata, PWN, Warszawa.

Kosmopolityzm, zob. ethos.

Koszty społeczne, zob. wydajność pracy.

Kryzys w nauce, zob. paradygmat.

Kształcenie, zob. socjalizacja.

Kultura, 1. Ujęcie szerokie - jedno z najbardziej wieloznacznych pojęć z zakresu nauk społecznych. Sformułowano kilkaset definicji tego pojęcia. W socjologii polskiej najczęściej przytacza się definicję Antoniny Kloskowskicj [1980]: „Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające we-

Kultura 93

dług wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań”. W myśl tego ujęcia kultura obejmuje dwie klasy zjawisk: zachowania ludzkie oraz przedmioty stanowiące rezultaty tych zachowań.

Alfred L. Kroeber i Clydc Kluekhohn [1952] wyróżnili sześć typów definicji:

1.    Definicje opisowo-wyliczające; przykładem jest definicja Edwarda Tylora: „kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”. Wadą lego typu ujęć jest ich niekompletność (zawsze można bowiem wskazać jeszcze inne, nic wymienione, dziedziny kultury) oraz niejasność przyjętych kryteriów ich wyodrębniania.

2.    Definicje historyczne; kładzie się w nich nacisk na czynnik tradycji konstytuujący kulturę; wskakuje się procesy dorobku i dziedziczenia kulturowego. Przykładem jest określenie przedstawione przez Stefana Czarnowskiego [1956, s. 13]: „Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń". Dalej S. Czarnowski podkreśla, że kulturą jest „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie" [ibidem, s. 20]. 3. Definicje normatywne - podporządkowanie normom uznaje się za najistotniejszą cechę zachowań; kultura rozumiana jest tu jako odrębny styl życia. „Kultura jest to przyjęty zwyczajowo sposób działania, odczuwania i myślenia wybrany prze:: społeczeństwo spośród nieskończonej liczby i różnorodności możliwych potencjalnie sposobów bycia" [A.L. Kroeber 1989, s. 323]. d. Definicje psychologiczne; akcentuje się w nich aspekty psychiczne kształtowania kultury, procesy uczenia się, przyswajania kultury oraz wytwarzania nawyków i postaw społecznych. 5. Definicje strukturalistycznc; zwraca się w nich uwagę na elementy poszczególnych kultur i ich wzajemne powiązania w odrębną całość, tworzącą strukturę kultury. 6. Definicje genetyczne; zwraca się w nich uwagę na pochodzenie kultury, traktując ją jako przeciwstawienie naturze; sposób przystosowania się człowieka do środowiska.

Przez kulturę w ujęciu szerokim rozumie się zwykle to wszystko, co zostało wytworzone przez człowieka. Na tej podstawie kulturę odróżnia się od „natury" (por. w skazane definicje genetyczne). Kultura jest poniekąd sztucznym środowiskiem wytworzonym przez człowieka. Przeciwstawianie obu pojęć pozwala jedynie na przeprowadzenie koniecznych rozróżnień . semantycznych. Nic należy wiązać tego z żadrtą ideologią głoszącą prymat jednego z tych czynników nad drugim. W dobie ruchów ekologicznych podkreśla się bowiem konieczność harmonii między tymi dwoma kompleksami. Johann Gottfried Herder kulturę uznawał za narzędzie przystosowawcze człowieka do życia, pozwalające rekompensować niedostatki fizycznego wyposażenia człowieka w walce o byt.

Zasadniczym elementem kultury są wartości. Przyjmuje się, że bez wspólnego dążenia do pewnych wartości nic może istnieć żadna grupa społeczna i szersza zbiorowość. Andrzej Tyszka [1993] podkreśla, że „kultura jest kultem wartości”. A.L. Kroeber [1989, s. 322] twierdzi, że „badanie wartości jest właściwą i konieczną częścią badania kultury". Paweł Rybicki [1979] wskazywał na trzy podstawowe zakresy kultury: 1) pogląd na świat — wyobrażenia o święcie i silach nim rządzących; 2) treści moralne - przekonania na temat dobra i zla, będące regulatorem ludzkich zachowań; 3) dążenie do piękna, znajdujące swój wyraz w sztuce i kanonach estetycznych. Widać tu wyraźnie nawiązanie do rozróżnianych już w okresie starożytności trzech wartości najwyższych: prawdy, dobra i piękna. Podobny