img001 (56)

Maria Theiss

Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego

Różne światy lokalnego obywatelstwa społecznego? O zróżnicowaniach gminnej polityki społecznej w Polsce

Wprowadzenie

„Za darmo woda i wakacje nad morzem plus medyczne eldorado? Są w Polsce takie gminy” - głosił artykuł prasowy jednego z polskich dzienników. ¹ Jako przykłady szczególnie hojnych samorządów podawano w nim najbogatsze polskie gminy - m.in. Kleszczów w woj. łódzkim, w którym dzięki wpływom podatkowym z kopalni Bełchatów wszystkim mieszkańcom fundowana jest opieka stomatologiczna, a uczniom - szkolne wyjazdy za granicę. Skala działań na rzecz jakości życia wyróżnia też Polkowice w woj. dolnośląskim, gdzie władze wprowadziły powszechne programy zdrowotne „od poczęcia aż do śmierci”. Jednak nie tylko zamożność gminy wpływa na ponadstandardowe działania z polityki społecznej - np. w Częstochowie, mimo, że nie należy do najbogatszych miast w Polsce, wprowadzono w 2012 r. program subwencjonowania z miejskiej kasy zabiegów in vitro².

Finansowe zasoby gminy, w szczególności wysokie dochody własne, umożliwiają rozwijanie gminnej polityki społecznej, a brak środków stanowi dla tej działalności znaczną barierę. Problem zróżnicowania samorządowej polityki społecznej nie sprowadza się jednak do kwestii ekonomicznych, ani też wyłącznie do geografii procesów rozwojowych w Polsce i regionalnych tradycji, mimo, że zjawiska te stanowią ważne uwarunkowanie lokalnej polityki.³ Nawet przy bardzo ograniczonym i pochodzącym w większości z subwencji oświatowej budżecie gminy, jego podział oznacza wybór pewnych priorytetów w sferze polityki społecznej. Ten proces decydowania jest zjawiskiem politycznym i pozwala mówić o konstytuowaniu swoistego obywatelstwa na poziomie gminnym - opiera się ono na członkostwie osób we wspólnocie politycznej i określa przysługujące wszystkim członkom wspólnoty uprawnienia.

Niniejszy artykuł jest próbą zarysowania koncepcji lokalnego wymiaru obywatelstwa społecznego i zastosowania jej do analizy skali zróżnicowania, charakteru i uwarunkowań polityki społecznej prowadzonej przez polskie gminy. W szczególności staram się ukazać, znaczenie dwóch problemów badawczych, które implikuje posługiwanie się kategorią obywatelstwa społecznego: jego lokalnych politycznych uwarunkowań i znaczenia wobec nierówności społecznych. Centralna teza tekstu jest rozwinięciem klasycznej myśli G. Esping-Andersena, że instytucje państwa opiekuńczego tworzą system stratyfikacji społecznej. W niniejszych rozważaniach próbuję wykazać, że kategoria lokalnego obywatelstwa społecznego odkrywa dwa wymiary funkcjonowania tego systemu - różnice między gminami w skali prowadzonej polityki społecznej oraz wewnątrzgminne mechanizmy faworyzowania pewnych pozycji odbiorców polityki społecznej. Jednocześnie oba te wymiary posiadają widoczne polityczne uwarunkowania. W pierwszej części tekstu prezentuję perspektywę polityki społecznej w analizie obywatelstwa. Część druga jest próbą konstrukcji teoretycznej kategorii lokalnego wymiaru obywatelstwa społecznego w polityce społecznej. W części trzeciej i czwartej prezentuję metodologię oraz wyniki ilościowych badań empirycznych nad obywatelstwem społecznym w polskich gminach.

I. Obywatelstwo społeczne w nauce o polityce społecznej

Obywatelstwo jest klasyczną kategorią nauk politycznych, prawnych, socjologii i filozofii. Bogactwo i różnorodność prac jemu poświęconych powoduje, że współcześnie stało się nie tylko przedmiotem badania (w takim wąskim znaczeniu funkcjonuje m.in. w naukach prawnych⁴), ale traktować je można jako wyłaniającą się perspektywę

1

Oto najbogatsze gminy w Polsce. To Zycie jak w Madrycie. ..Dziennik Gazeta Prawna” 27.07.2011

2

* Częstochowa sponsoruje in vitro, “Rzeczposopolila” 29.12.2011

3

Zagadnienie to jest szczegółowo omówione m.in. w: J. Bartkowski, Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne. Wyd. Żak, Warszawa 2003.

4

Na problem ten zwraca uwagę m.in. J. Raciborski, który przytacza stanowisko J. Jagielskiego, że „obywatelstwo stanowi instytucję prawną i jego definiowanie powinno być