img044 (41)

Jak zaznacza I. Więckowska, „najsłabszy związek istnieje [...] pomiędzy obserwacją a eksperymentem laboratoryjnym, ale i tu jest ona nieodzownym elementem.”¹ Zgodnie z przedstawionym schematem, największe podobieństwo do obserwacji w warunkach naturalnych wykazuje eksperyment naturalny terapeutyczny (por. ryc. 3).

Eksperyment naturalny jest stosowany nie tylko w badaniach naukowych, lecz również przy realizacji zadań związanych z organizacją pracy wychowawczej. Podajmy kilka przykładów wskazujących na możliwości zastosowania eksperymentu naturalnego przy poznawaniu zachowania się dzieci i młodzieży w różnych sytuacjach występujących na terenie szkoły.

H. Hennig stosował eksperyment naturalny dla określenia zdolności współdziałania. Badanie polegało na tworzeniu sytuacji eksperymentalnej, w której dzieci parami wspólnie wykonywały pewną pracę. Praca była związana z obowiązkami szkolnymi dzieci, dlatego też nie zdawały one sobie sprawy z tego, że były przedmiotem badania. Obserwacja zachowania się w czasie eksperymentu stanowiła tu więc podstawę określenia zdolności współdziałania przy pracy. H. Hartshorne i M. A. May wykorzystali eksperyment naturalny w celu poznania uczciwości, prawdomówności i niektórych innych cech charakteru dzieci. W konkretnej sytuacji eksperymentalnej mogły one wykonać pewne zadania w sposób mniej lub bardziej rzetelny. Eksperymentator, biorąc pod uwagę treść słownych wypowiedzi dzieci na temat wykonywanej czynności i porównując je z ich rzeczywistym zachowaniem się, miał możliwości obiektywnego skontrolowania ich uczciwości. Przy badaniu uczuć społecznych dzieciom darowywano atrakcyjne przedmioty. Z kolei proszono dzieci o składanie prezentów dla ich ubogich rówieśników. Liczba podarowanych przedmiotów była wskaźnikiem uczuć moralno-społecznych. Skłonność do kłamstwa badano zadając dzieciom kilka pytań odnośnie do ich pewnych cech. Udzielanie odpowiedzi świadczących o pozytywnych wyłącznie cechach posiadanych jakoby przez dane dziecko nasuwało przypuszczenie, że szereg wypowiedzi było nieprawdziwych, świadczących o skłonności do kłamstwa i samochwalstwa.

Zofia Topińska tworzyła naturalne sytuacje eksperymentalne w formie zabaw organizowanych dla dzieci w przedszkolu w celu poznania wpływu oddziaływania wychowawczyni na rodzaj i przebieg zabaw dziecięcych. W. Fowler badał zależność rozwoju procesów poznawczych małego dziecka od sytuacji sprzyjających uczeniu się, pragnąc w ten sposób ustalić, czy dziecko w wieku przedszkolnym może rozpocząć naukę czytania.

Eksperyment naturalny jest przydatny do badania złożonych form zachowania się, jego mechanizmów regulacyjnych oraz zależności od określonych sytuacji środowiskowych. Eksperyment naturalny można zastosować do poznania przebiegu czynności wykonywanych przez uczniów, przejawianych przez nich zdolności i zainteresowań, posiadanego zasobu wiadomości, stopnia opanowania różnych umiejętności i sprawności, zdyscyplinowania, stosunku do określonych nakazów i zakazów.

Sytuacje eksperymentalne tego typu stwarza niejednokrotnie nauczyciel na lekcji lub wychowawca w trakcie zajęć pozalekcyjnych, by poznać wyniki swej pracy. Pragnąc zbadać zasób wiadomości nauczyciel przygotowuje odpowiedni zestaw pytań i stosuje go przy odpytywaniu. Dla ustalenia poziomu opanowania różnych sprawności i umiejętności żądamy od uczniów wykonania określonych zadań i prac; w celu poznania stopnia zdyscyplinowania dajemy pewne polecenia, stosujemy właściwe zakazy i nakazy oraz rejestrujemy wywołane przez nie reakcje. W tego rodzaju naturalnych sytuacjach eksperymentalnych obserwujemy występujące czynności, by na tej podstawie sformułować wnioski dotyczące zarówno samego zachowania się, jak też jego zależności od określonych warunków zewnętrznych.

Swoistą formę eksperymentu naturalnego stanowi eksperyment biograficzny przydatny w badaniach osobowości. Polega on na systematycznej, długotrwałej obserwacji w' naturalnym środowisku. Eksperymenty biograficzne mogą być przeprowadzone w' zakładach wychowawczych, internatach, szpitalach, gdzie badane jednostki przebywają przez dłuższy okres, a równocześnie istnieją możliwości regulowania i organizowania całokształtu warunków życia zgodnie z celami badań. Tym sposobem można badać wpływ metod wychowawczych, warunków środowiskowych, działalności zawodowej na kształtowanie się osobowości, co równocześnie posiada ważne znaczenie w różnych dziedzinach ludzkiej działalności.

Jednym z rodzajów eksperymentu naturalnego jest eksperyment pedagogiczny. Sytuacje eksperymentalne tworzone są wtedy w ramach określonych form działalności wychowawczej i łączą się z zastosowaniem właściwych środków oddziaływania pedagogicznego. Prowadzący badania oddziałuje w pewien sposób na badane osoby, tworząc przez to określone sytuacje eksperymentalne. Przedmiotem eksperymentu pedagogicznego bywa zazwyczaj grupa eksperymentalna i kontrolna, zaś przedmiotem obserwacji zachowanie się członków obu tych grup. Ze względu na ścisły związek z działalnością wychowawczą eksperyment pedagogiczny staje się szczególnie przydatny w pracy nauczyciela, umożliwiając mu wypracowanie skutecznych metod oddziaływania pedagogicznego.

Wyniki eksperymentu powinny być zweryfikowane. Wymaga to przeprowadzenia odpowiednich badań diagnostycznych. Jedną ze stosowanych

87

1

Tamże.