img956 (4)

spółgłoską właściwą (obstruentem). Nie ma bowiem w języku polskim takiej jednostki leksykalnej, która w absolutnym wygłosie miałaby głoskę dźwięczną, Absolutny wygłos wszystkich polskich wyrazów kończących się spółgłoską właściwą (obstruentem) zawsze wymawiany jest bezdźwięcznie. Brak dźwięczności jest więc w takich wypadkach całkowicie przewidywalny, a co za tym idzie, nie ma charakteru odróżniającego. Niemożliwa więc staje się opozycja spółgłoskowa pod względem dźwięczności w pozycji absolutnego wygłosu (przed pauzą). Powiemy zatem, że opozycja ta ulega neutralizacji, czyli zobojętnieniu.

O neutralizacji jako takiej będziemy mówić wówczas, gdy jakaś cecha służąca rozróżnianiu znaczeń wyrazów w danej — ściśle określonej sytuacji przestaje mieć dystynktywny charakter. Element językowy występujący w pozycji, w której obserwujemy neutralizację opozycji fonologicznej, nazywamy archifonemem. Zdefiniujemy go jako zbiór cech dystynkty wnych „obejmujących jedynie wspólne właściwości dla członów zneutralizowanej opozycji: np. archifonem P występujący w [wyrazach — M.W.] chłop — |xuop], żab — [żap] nie jest fonologicznie scharakteryzowany pod względem dźwięczności. W obydwu formach reprezentuje on w takim samym stopniu fonem /b/, jak i /p/.” (Laskowski 1978: 215)

5. Cechy dystynktywne w języku polskim

Obserwacja systemu leksykalnego współczesnej polszczyzny prowadzi do wniosku, że spośród różnych cech charakteryzujących dźwięki mowy co najmniej kilkanaście właściwości artykulacyjnych służy rozróżnianiu znaczeń wyrazów. W proponowanym tutaj opisie przyjmuję, że dla współczesnego języka polskiego znamiennych jest piętnaście następujących cech dystynktyw-nych:

1. Spółgłoskowość —jest to właściwość polegająca na tym, że powietrze wydostające się z płuc w czasie wymawiania jakiegoś dźwięku napotyka na wyraźną szumotwórczą przeszkodę w postaci zwarcia lub szczeliny utworzonej przez dwa artykulatory. O tym, że spółgłoskowość w opozycji do niespółgło-skowości staje się elementarnym sygnałem różnicy znaczeniowej między jednostkami językowymi, świadczy obserwacja wyrażeń typu:

kra — |kraj : [era] — era -* /k/ : /e/

dla — [dla] : [ala] —Ala -► /d/: /a/

karp — [karp] : [karo] — karo _► /p/ : /ol

Głoski typu [k], [d], [p] uznamy za tekstowe realizacje fonemów będących nacechowanymi członami opozycji pod względem spółgłoskowości. Wszystkie one wymawiane są przy całkowitym zbliżeniu się dwóch artykulatorów. Przy ich wymawianiu powietrze wydostające się z płuc napotyka na przeszkodę w postaci zwarcia. Cechy tej nie posiadają natomiast głoski typu [a], [e], [o]. Uznamy je więc za tekstowe wykładniki fonemów nienacechowanych pod względem spółgłoskowości. Wszystkie one powstają przy swobodnym przepływie powietrza, które w nasadzie nie napotyka na ściśle określoną przeszodę.

2.    Samogłoskowość — jest to cecha charakterystyczna jedynie dla dźwięków niespółgłoskowych. Zgodnie z przyjętymi w niniejszej pracy kryteriami artykulacyjnej charakterystyki dźwięków mowy samogłoskowość będziemy rozumieli jako wymawianie danego dźwięku przy stabilnym układzie narządów mowy, „przy określonej konfiguracji trwającej przez jakiś czas, tzn. dłużej niż stadia przejściowe” (Sawicka 1995: 115). Za nacechowane pod względem samogłoskowości uznamy dźwięki typu [a], [o], [e], [i], [y] oraz [u]. Za nienacechowane człony opozycji pod względem samogłoskowości uznamy natomiast półsamogłoski (glajdy) [i.], [u], [u’], [u] itp. Są to bowiem dźwięki otwarte, a więc wymawiane bez ściśle określonej szumotwórczej przeszkody. Charakteryzują się one jednak brakiem stadium ustalonego. Ich artykulacja jest ciągłą zmienną narządów mowy. O tym, że samogłoskowość jest cechą dystyn-ktywną we współczesnej polszczyźnie świadczy różnica znaczeń wyrazów typu:

raicie — [raiće] : [raiće] — rajcie -► /i/ : /i/

pułk — [puuk] : [puuk] —pług -► /u/ : /u/

łże — [uże] : [eże] — erze    -► /u/: /e/

3.    Wysokość — jest to właściwość znamienna dla dźwięków niespółgłoskowych, a polegająca na przeniesieniu masy języka ku podniebieniu twardemu. Nacechowanymi członami opozycji pod względem wysokości są fonemy /i/, /y/ oraz /u/. Przy artykulacji głosek realizujących te fonemy język zajmuje maksymalnie wysokie położenie w płaszczyźnie pionowej. Wyrażenia typu [e], [o], [a] itp. wymawiane są natomiast przy niższym położeniu języka względem podniebienia twardego. Uznamy je więc za tekstowe wykładniki fonemów, które są nienacechowanymi członami opozycji pod względem wysokości. O tym, że wysokość jest cechą dystynktywną, świadczą różnice znaczeniowe dające się zauważyć w parach wyrażeń typu:

pył — [pyu] : [pau] — pał -*    /y/: /a/

tu — [tu] : [to] — to     ►    /u/ : /o/

iwa — [iva] : [eva] — Ewa -*    /i/: /e/

4.    Przedniośe — jest to właściwość charakterystyczna dla dźwięków niespółgłoskowych. Polega ona na tym, że masa języka zostaje przeniesiona w procesie artykulacji danego dźwięku wyraźnie ku przodowi jamy ustnej. Za nacechowane człony opozycji pod względem przedniości musimy więc uznać samogłoski /i/, /y/, lei oraz półsamogłoskę lii. Dźwięki realizujące tego rodzaju fonemy różnią się od samogłosek [a], [o] lub półsamogłoski |u|. Te oslalnie

IM