IMGV76 66

^e£^BPOJty<dB Pierwszego rozdziału powie ⁽ “™^lenny ^tytu,,: -Porwanie-, w którym dwa a krajne zda rżenia tej samej sytuacji fabularnej: .We wtorek zbudziłem się (.1 (5), gdy nagle l.) spostrzegłem, ze nie jestem sarn' (16), oddzielone są dygresjami wypełniającymi przeszło 10 stronic tekstu. Odtąd zasada oscylacji fa--buły i dygresji, zdarzeń i rozważań intelektualnych będzie stałym elementem kompozycyjnym Gombrowiczowskiej powieści (np. s. 51. 52. 55. 74. 125, 154). przy czym niektóre z tych dygresji —jak parodystyczny opis tytułów książek poetyckich znajdujących się w pokoju Ziuty, s. 167—166 — wyraźnie spychają elementy fabuły na drugi plan utworu. Krótko mówiąc, w wielu fragmentach swego tekstu Gombrowicz pozamienia! powieściowe funkcje takich podstawowych elementów morfologicznych, jak opowiadanie i fabuła. W powieści realistycznej im większa była autonomia fabuły, tym silniejsza dominacja dramatyczności. sensacji etc. I odwrotnie, im większa rola narracji, tym słabsza rola porządku zdarzeniowego. Dlatego zasadą lektury tego typu utworów jest „śledzenie zdarzeń", a nie opowiadania o zdarzeniach. Tymczasem w Ferdydurke odwrotnie: to dopiero narracja (opowiadanie) nadaje zdarzeniom planu fabularnego charakter rzeczywiście zdarzeniowy dramatyczny i emocjonalnie ato-pniowalny-^Narracja zatem w przedwojennej prozie Gombrowicza jest czynnikiem zdarzeniotwórczym i sensotwórczym, a ponadto elementem dominującym nad pozostałymi składnikami struktury powieści.

Analizowałem dotąd nadorganizację opowiadania w jego odniesieniach do dialogów i fabuły (relację opia — opowiadanie przedstawiam w II cz. tego rozdziału). Jednakże nadorga-nizacja semantyczna nie jest wynikiem tylko powikłań kontekstowych, lecz także wewnętrznych, własnych komplikacji opowiadania czy dialogu. Oto kilka najważniejszych, stylistycznych wykładników uniezwyklenia narracji.

C. Akcje wokół słów

Dopełnieniem wyżej opisanych zjawisk jest specyficzna funkcja pojedynczego słowa w dialogach i w opowiadaniu. Wielokrotnie w tekście Gombrowicza zawiązują się charakterystyczne akcje wokół poszczególnych słów. Mechanizm

rozwijania się tekstu polega tu na krążeniu, przemieszczaniu się danego słowa w wypowiedzi postaci do mowy narratora i viee vcrsa. Pojedyncze słowo skupia na sobie cały ciężar semantyczny akcji dialogu czy narracji. Jogo znaczenie poszerza się w każdym kolejnym zdaniu, nabierąjąc niejednokrotnie coraz bardziej abstrakcyjnego charakteru. Otóż ta znaczeniowa wędrówka słowa oknzuje się analogonem fabularnego rozwoju tekstu. Tak jak w planie fabuły zmiana zdarzeń oznacza zmianę sytuacji, tak i w planie semantyki narracji zmiana znaczenia słowa powoduje pojawienie się nowej sytuacji o funkcji wyraźnie fabularnej lub quasi-fabularnej. Przykładem są między innymi akcje wokół słów „mamusia" (147-151), .pracować’ (F. 157), .taniec’ (F, 161), „łydka" (F, 166), .zawyć" <F. 222). .bić po mordzie” i .strzelić w pysk’ (F, 230-231) czy, jak poni-żej, jtopąć”:

Atoli pensjonarka, która dok lekceważąco słuchał* to) dysputy starych. wybrała odpowiedni moment i kopnęło mnie i boku |...|. Kopnąwszy

—    cofnęła nogę [...) Kopnęła go! wykrzyknął profesor. — Widziała pani? Kopnęła. My tu gadamy, a ona sobie kopie go. A to dopiero dzikość, śmiałość, tupet powojennego rozpasanego pokolenia. Nogą kopnęła. — Żula, spokojnie z nogami! (...) — roześmiała się. Nic się nie stanie pańskiemu Józiowi. Na froncie podczas Wielkiej Wojny nie takie rzeczy się działy. Ja sama, jako sanitariuszka, w okopach nie raz bywałem kopana przez prostych żołnierzy (F. 121-122).

Wielokrotnie też tego rodzaju akcje słowne mają charakter kalamburowy. Oparte są na grze znaczeń, na związkach frazeologicznych czy zjawisku homonimii poszczególnych wyrazów:

Dostałem się do szafy w nurze, t bielizną, lecz bielizna w szafie zawiodła moje nadzieje. Majtki jak majtki — nowoczesne majtki nie psuły bynajmniej dziewczyny, zatraciły dawniejszy domowy charakter, pokrewne były racząj mąjtkom okrętowym (F, 164).

Szczególnie charakterystyczne są powtórzenia słów w dialogach, które — z jednej strony — pełnią funkcję parodii powieściowych konwersacji, z drugiej jednak — same stają się „mikroakcjami’. nawet brzmieniowymi, słów w tekście:

W tej chwili jedno dało zwróciło się do drugiego ciała i spytało: He. be, łun, no, co tam? Co tam. panie kolego?—Co tam?—odrzekło tamto ciało.

—    Staniało. — Staniało? — powiedziało pierwsze dało. — Chyba podrożało? —Podrożało? — spytało drugie dało. — Chyba cośkolwiek staniało. —