IMG`77 (2)

w języku tradycjonalistów oznaczała nienaruszalny rezerwat kultury i układów społecznych. Na tej osi przeciwieństw nie da się natomiast pomieścić prekursorów romantyzmu, którzy chcieli Polski nowej, zdemokratyzowanej, tworzącej nieznane idee i formy życia, ale tworzącej je z siebie, nie kopiującej. Polski zmieniającej swój charakter, ale nie tracącej go. Zachowawczej i rewolucyjnej zarazem. Europejskiej, a jednak istotnie różniącej się od wszystkich narodów.

W tej optyce spory o granicę między domeną cywilizacji a domeną narodowości traciły sens: chodziło o ich zjednoczenie, o to, aby cywilizację jako taką unarodowić. To znaczy: uczyć się, korzystać z jej odkryć i dokonań, ale odciskać na nich odróżniające słowiańskie piętno. Tak Kazimierz Brodziński wyczarowywał piórem ucywilizowaną polską Arkadię albo Szwajcarię, krainę pracowitych, spokojnych i szczęśliwych rolników⁵⁸. Tak Mochnacki...

Z Mochnackim sprawa była bardziej złożona. Mochnacki — jak się rzekło — był zaciekłym przeciwnikiem takiej nowoczesności, która zacierała swoiste cechy narodowych kultur. Jakie? Już przed nim od łatwo postrzegalnych, „zewnętrznych” oznak narodowości, takich jak język i zwyczaje, odróżniano „sposób myślenia i czucia”⁵⁹. Dla Mochnackiego to właśnie było samą esencją narodowej kultury: wyobrażenia, uczucia i myśli ^ Otóż cywilizacja, która swoistość tej esencji niszczyła, była cywilizacją „fałszywą”. Prawdziwa bowiem szanowałaby indywidualność ducha narodu: „przez cywilizację rozumieć należy: moc, dzielność i stateczne, bezprzestanne objawianie się i wyrażanie tego ducha we wszystkich nawzajem umiejętnościach, we wszystkich tworach ludzkiego umysłu; krótko mówiąc: w powszechnym systemie działań i poruszeń myśli całego narodu”⁶⁰. Fałszywą zatem jest ta europejska cywilizacja, jaka istnieje prawdziwie, prawdziwą ta, jaka może się dopiero narodzić poprzez „rozszerzenie ojczystego rodowitego ja” aż do ogarnięcia nim „wszystkiego rodu ludzkiego”⁶¹.

Mochnacki, jak nikt przed nim, a niewielu po nim, był przejęty problemem oryginalności, kluczowym problemem wszystkich kultur rozwijających się w stanie silnej zależności od obcej myśli i od obcej normy. Nie pragnął bynajmniej intelektualnej izolacji Polski; równie

złośliwie, jak Mickiewicz, zarzucał „klasykom” nieuctwo i uprzedzenia, które najnowszym europejskim prądom filozoficznym i literackim broniły jakoby przejścia przez warszawskie rogatki. Jednocześnie czuł, żc wielką szansę kulturze polskiej daje właśnie inn ość, a nie wtórność. Twórczość, nie naśladownictwo. Ustawicznie powtarzał, że nie dość jest myśleć „cudzą głową”, pielęgnować owoc „cudzej pracy”, pojmować rzeczy „eudzem rozumieniem”⁶². Polska myśl jest wciąż niesamodzielna, płytka i daremnie spodziewa się wzbogacenia dzięki tłumaczeniom dzieł obcych. Daremnie, albowiem „łatwość osiągnięcia najwyższych rezultatów w zawodzie umysłowym za pomocą przekładów, zbyt rozszerzona znajomość obcych języków, na koniec rozległa przestrzeń, która sprawy naszego codziennego życia oddzieliła od świata poważnego myślenia, rozumowań i badań, wszystko to zapowiada u nas epokę odrętwiałości, a może i zupełnej stagnacji umysłowej. Tłumaczenia więc, jako najwięcej sprzyjające tej stagnacji, nie tylko pod względem języka, lecz oraz pod względem wyobrażeń i myśli, które nim wyrażamy, są szkodliwe”. Za czym następował argument, że przecież Montaigne, Montesquieu, Kant, Fichtei inni pisali rzeczy oryginalne, a nie tłumaczyli ani naśladowali⁶³.

W tej sprawie pożytku lub szkodliwości przekładów Mochnacki (tak jak i Szaniawski, mentor jego młodych lat) brnął w sprzeczności, wikłał się i wycofywał. Literaturę i filozofię polską chciał wyzwolić z pokornego przeżuwania myśli już gotowych, uczynić ją wyrazem narodowej samowiedzy i partnerem europejskiego dialogu, ale Śniadeckiego i wszystkich empiryków naszych atakował za to właśnie, że obwarowy wali sarmacką krainę przed przystępem metafizyki niemieckiej, tej to — szydził — „zarazy umysłowej’^ dzięki której zdziałane zostało prawie wszystko, czym ostatnio odznaczała się polska literatura, sztuka i myśl naukowa. Bo też program intelektualnego samo-rództwa narażony był zawsze na niekonsekwencje podobne do tych, w jakie wpadał protekcjonizm przemysłowy. Autarkia i cła graniczne mogą ułatwić rozwój własnej produkcji, ale nie uczynią jej zdolną do sprostania międzynarodowemu współzawodnictwu. Mochnackiemu i jego współczesnym marzyło się stworzenie oryginalnej filozofii polskiej, która byłaby „nauką własnego sądu”: do tego wszak usposabia nas „nasze niebo pochmurne, nasze powietrze dżdżyste i słotne, nasze

53