kupisiewicz dydaktyka ogólna9

160 Dydaktyka ogólna

ożywcze prądy odrodzenia w zakresie literatury, sztuki, architektury i nauki, wreszcie reformacja i kontrreformacja oraz związana z nimi działalność publicystyczna - oto czynniki, które spowodowały pojawienie się w Europie nowych potrzeb oświatowych. Jedną z najważniejszych była potrzeba znacznego rozszerzenia zasięgu działalności ówczesnego szkolnictwa oraz zasadnicza reforma zarówno treści, jak metod i form organizacyjnych nauczania.

Jeśli chodzi o formy, to właśnie w XVI wieku uświadomiono sobie nieprzydatność nauczania jednostkowego dla realizacji tych zadań dydaktyczno-wychowawczych, które zostały podyktowane przez ówczesne życie. Wtedy też powstała przeciwstawna temu nauczaniu koncepcja edukacji zbiorowej. Jej zręby opracował i wypróbował w toku wieloletniej praktyki szkolnej strasburski pedagog Jan Sturm, a uzasadnił ją teoretycznie i spopularyzował Jan Amos Komeński.

System klasowo-lekcyjny, bo taką właśnie nazwę nadano z czasem omawianej formie nauczania zbiorowego, wykazuje następujące cechy:

•    Z uczniów o tym samym lub zbliżonym wieku życia tworzy się odrębne klasy, których skład osobowy podlega stosunkowo nieznacznym zmianom w ciągu pełnego cyklu nauki szkolnej, wynikającym przede wszystkim z przyczyn losowych, np. przejścia ucznia do innej szkoły, albo spowodowanym drugorocznością.

•    Każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania. Plan ten obejmuje różne przedmioty, przy czym każdy z nich jest realizowany w ściśle ustalonym wymiarze godzin. Porządek nauczania określonych przemiotów w poszczególnych dniach tygodnia wyznacza tygodniowy plan zajęć danej klasy.

•    Podstawową jednostkę organizowanych dla uczniów zajęć dydaktyczno-wychowawczych stanowi lekcja.

•    Z wyjątkiem klas najniższych każda lekcja poświęcona jest w zasadzie jednemu przedmiotowi nauczania.

•    Pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel. On też ocenia ich postępy w nauce w zakresie danego przedmiotu i na tej podstawie decyduje pod koniec roku szkolnego o promowaniu lub niepromowaniu poszczególnych uczniów do następnej klasy.

System klasowo-lekcyjny, stanowiący do dzisiaj aktualną i zarazem powszechnie stosowaną odmianę nauczania zbiorowego, odznacza się -w porówmaniu z nauczaniem jednostkowym - kilkoma niewątpliwymi zaletami. Ma on mianowicie bardzo przejrzystą strukturę organizacyjną, umożliwia nauczycielowi pracę z dość dużą grupą uczniów rów-nocze-śnie, a oprócz tego pozwala organizować zespołowy wysiłek dzieci i młodzieży oraz ich współzawodnictwo w nauce.

System ten jest nadal uważany przez wielu pedagogów za bardzo przydatny, a nawet nieodzowny dla realizacji potrzeb edukacyjnych współczesnego społeczeństwa. Dotyczy to zwłaszcza kształcenia powszechnego, którego celem jest dostarczenie wszystkim jednostkom

Formy organizacyjne    161

w wieku obowiązku szkolnego jednolitych podstaw wiedzy z zakresu przyrody, życia społecznego, techniki i kultury^{1 2}.

Do głównych wad systemu klasowo-lekcyjnego zalicza się przede wszystkim „abstrakcyjną jednorodność" treści nauczania, narzucanych wszystkim uczniom przez program, a także brak warunków sprzyjających skutecznej indywidualizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej z dziećmi i młodzieżą.

4. Próby modernizacji systemu klasowo-lekcyjnego

Opisane w poprzednim podrozdziale formy nauczania zbiorowego, a zwłaszcza główną odmianę tego nauczania, jaką jest system klasowo--lekcyjny, poddawano niejednokrotnie surowej krytyce. Liczne były też próby oraz eksperymenty psychologiczne i pedagogiczne, podejmowane w różnych krajach w celu jego usprawnienia. Szczególne nasilenie tych prób przypadło na początek, a zwłaszcza na lata dwudzieste naszego stulecia. Ich celem było „rozluźnienie” sztywnego, mało elastycznego systemu nauczania klasowo-lekcyjnego. Miało to zapewnić jak najpełniejszą realizację zasady indywidualizowania nauczania, postulującej nieodzow-ność różnicowania pracy dydaktyczno-wychowawczej ze względu na zdolności uczniów, tempo ich uczenia się oraz treść kształcenia.

Zdolności uczniów

Koncepcję zróżnicowania pracy dydaktyczno-wychowawczej odpowiednio do zdolności poszczególnych uczniów głosił już Platon. W naszym stuleciu była ona propagowana m.in. przez W. Sterna i E. Clapare-dea^{2 2}, jednakże na szerszą skalę zastosował ją w praktyce szkolnej dopiero A. Sickinger.

Anton Sickinger (1858-1930), przystępując na początku XX wieku do reformy szkolnictwa podstawowego w Mannheimie, uczynił jej podstawą tezę, że najważniejszym brakiem nauczania zbiorowego jest nieliczenie się z różnicami w rozwoju umysłowym poszczególnych uczniów oraz niesłuszne w związku z tym kryterium doboru dzieci i młodzieży

1

*    Odmianę nauczania zbiorowego stanowił system monitorialny, zwany też od nazwisk jego twórców systemem Bella i Lancaslra. System ten - obecnie już zaniechany, ale na przełomie XVIII i XIX stulecia bardzo popularny w krajach anglosaskich - polegał na tym. iż uczniowie zaawansowani w nauce. tzw. monitorzy, uczyli swoich słabszych kolegów tego, czego sami wcześniej nauczyli się od nauczyciela.

2

   ² William Stern (1871-1938). filozof i psycholog niemiecki, twórca koncepcji ilorazu Inteligencji i teorii inteligencji ogólnej, którą ujmował jako zdolność przystosowania się jednostki do nowych zadań i warunków życia.

Edouard Glaparede (1873-1940). lekarz, psycholog i pedagog szwajcarski, współtwórca psychologii wychowawcze) i pedagogiki eksperymentalnej. W myśl głoszonego przezeń hasła: „szkoła na miarę dziecka", nauczanie powinno być dostosowane do indywidualnych skłonności, potrzeb i możliwości uczniów, nic zaś jednakowe dla wszystkich.