lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej
6

58

reprezentatywności. Powieść taka wychodziła zazwyczaj od alternatywy między miłością a korzyścią ekonomiczną, która stawała przed postacią centralną, a przejawiać się mogła w uczuciach osoby zamożnej ku partnerowi znacznie biedniejszemu. Podobną funkcję spełniał zresztą również układ odwrotny. Punkt wyjścia Lalki stanowi sytuacja, która nie dawała takich możliwości literackiej metaforyzacji, jak układy wymienione. A może dawałaby je, gdyby istotnym tematem powieści były losy nie Wokulskiego, lecz... Izabeli - postawionej wobec wyboru między bogactwem bohatera a miłością, której nie umiała w nim odnaleźć. Naprawdę akcję powieści Prusa wprowadzają natomiast w ruch jakby dwa aksjomatyczne założenia. Jedno z nich - miłość od pierwszego wejrzenia - było bardzo tradycyjne, a w tzw. powieści realistycznej od łat już wychodziło z użycia i mogło uderzać swą niekonwencjonalnością. Drugie - motyw szybkiego dojścia do wielkiej fortuny bez rozwinięcia genezy tego sukcesu - nosi raczej charakter inicjacji wątku baśni³⁰, w której obdarzenie bohatera niezwyłą mocą otwiera przed nim wielorakie możliwości działania, ale zarazem stawia go w obliczu próby czy eksperymentu, jaki dokonuje się na jego osobowości. Niezależnie od wielkiej tradycji literackiej, oba te założenia - nagłej miłości i wielkiej fortuny - wprowadzają bohatera nie tyle na teren problematyki społecznej, ile w filozoficzny obszar wyborów wśród wartości.

Punktem poetyki utworu Prusa najbardziej kłopotliwym dla krytyki, która sytuowała Lalkę w kręgu tradycyjnej powieści realistycznej, jest postać prota-gonisty, budząca wzmiankowane już spory na temat swej niekonsekwencji czy niespójności. Sprawę tę w pewnym kierunku rozwiązał Eile, charakteryzując strukturę tej postaci jako nieschematyczną, nieprzewidywalną i otwartą, poddając w ten sposób krytyce zależność metod budowy osoby Wokulskiego od tradycji powieściowej³¹. Zachodzi jednak pytanie, czy rzeczywiście należy motywować niekonsekwencje bohatera Lalki, w sensie odbiegania od postulatu spójności i niesprzeczności figur powieściowych - odchodzeniem od tradycji postaci zamkniętej ku formom bardziej nowoczesnym. Przypomnijmy tutaj znaną tyradę doktora Szumana na temat Wokulskiego:

Będąc subiektem chciał zostać uczonym, a zacząwszy uczyć się postanowił awansować na bohatera. Majątek zrobił nie dlatego, źe był kupcem, ale że oszalał dla panny Łęckiej, a dziś, kiedy jej dosięga, co wreszcie bardzo jest niepewne, zaczyna naradzać się z Ochockim (II, 252).

Niezależnie od pesymizmu i ironii Szumana, charakterystyka ta ujmuje zjawisko nieintegratywnego zsumowania w postaci Wokulskiego jakby kilku odrębnych indywidualności, a także fakt, źe każda z tych indywidualności istniała w nim w sposób jakby zaczątkowy i potencjalny. Takie rozumienie bohatera Lalki uchyla zarówno próby doszukiwania się w tej postaci sił scalających, jak i próby wyjaśniania jej niejednorodności nowszymi zasadami

³⁰    Zob. W. Propp Morfologia bajki. Przeł. W. Wojtyga-Zagórska, Warszawu .1976, s. 86-87; C. Brcmond Logigue du redl, Paris 1973, s. 162-168.

³¹    S. Eile Dialekiyka „Lalki"..., s. 16-17.

struktury otwartych figur powieściowych. W tym ujęciu bohater Lalki jawi się jako pojęciowy konstrukt, jako suma a nie integracja, najbardziej istotnych dla epoki typów ludzkich. Stanowi on właściwie jakby zarys repertuaru możliwości, z których uformowana by być mogła scalona osobowość. Można by zapewne Wokulskiego porównać z tymi wielkimi bohaterami epickimi, którzy reprezentują czystą potencjalność - rozmaicie i stopniowo, wypełnianą. Takimi jak Eneasz, Wilhelm Meister czy Hans Castorp.

Wokulski otoczony jest światem postaci w wysokim stopniu schematycznych, które Eile - nawiązując do znanych medytacji Rzeckiego, otwierających i zamykających powieść - nazwał marionetkami¹². Szereg spośród tych postaci to alegoryczne niemal hipostazy tych cech, których sumę stanowi bohater powieści. Ochocki - to niemal czysty homo sapiens, Szlan-gbaum — homo aeconomicus, Starski - uosobienie hedonizmu, Rzecki - kwintesencja emocjonalnego, romantycznego patriotyzmu. Niejako alegorycznymi biegunami tego układu są hipostazy dążeń bohatera: Izabela i Geist. Tak więc wokół siebie odnajduje Wokulski to, co ma w sobie, przede wszystkim spersonifikowanei składniki potencji składających się na jego sumatywną postać. Znajduje też nierzadko jakby karykaturalne odbicia swych własnych losów, odbicia parodiujące, a także o tyle bogatsze, że rozszerzane o dalsze ciągi, których sam nie zdążył przeżyć. Takimi odbiciami - analogiami

-    są oczywiście przypadki barona Dalskiego czy Węgielka, męża Magdalenki

-    ofiary amorów Starskiego”. W świetle takiej interpretacji, historia Wokulskiego, a więc centralna sprawa Lalki, przedstawia się jako swoisty filozoficzny, eksperyment, który ma coś z parabolicznej opowiastki, coś także z baśni. Oto bowiem na wpół sentymentalno-tradycyjny, na wpół baśniowy punkt wyjścia stwarza specyficzne warunki, dzięki którym bohater opowieści, stanowiący repertuar różnych możliwości, umieszczony zostaje w kręgu rozmaitych przeciwstawnych wartości, jakby w gabinecie zwierciadeł czy pośród marionetek imitujących i wcielających jego potencjalne cechy, a także wśród wydarzeń — kopii własnych losów. Ten literacko-filozoficzny eksperyment dostarczyć ma odpowiedzi na pytania, jakie płyną z takich antytez, jak: przeciwstawienie wielkich pieniędzy i nie zrealizowanego, mimo ich zdobycia, sukcesu w miłości. Ma też rozstrzygnąć problem wyboru, którego w polu takich wartości, jak miłość, bogactwo, wiedza, dokonać ma bohater, a raczej różne cząstki osoby zwanej Wokulskim. O ile więc tradycyjna interpretacja Lalki widziała w niej swoisty model rzeczywistości społecznej, a wykładnia podsuwana przez Eilego odsłaniała wieloznaczność tego modelu lub wielość modeli proponowanych, to w obecnej lekturze powieść Prusa prezentuje się raczej jako zespół fundamentalnych pytań czy alternatyw.

32

33

Ibidem, s. 41; E. Czaplejewicz Lalki Prusa i Platona. „Miesięcznik Literacki" 1987. t I. H. Markiewicz „Powlełć z wielkich pytań...", s. II.