lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej2

70

schematami a faktycznym przebiegiem historii życia pani Melitori jest przy tym przedstawiona jako opozycja między sztuczną konwencją romansu a samym życiem, którego odzwierciedleniem ma być fabuła Lalki. Warto zwrócić uwagę na to, że takie kontrastowe ustawienie tej fabuły wobec schematów baśniowych czy romansowych nie jest cechą tylko tego epizodu powieści, bynajmniej też nie funkcjonuje jedynie na poziomie bezpośrednio przedstawionym. W gruncie rzeczy bowiem cała historia miłości Wokulskiego jest polemiką z tymi schema-tami: Kopciuszek-Wokulski nie zdobywa ręki Księżniczki-Izabeli, a dręczony przez nią - nie porali jej przekształcić moralnie. Całej powieści przyświeca z pewnością założenie, że nie powinna być romansem, lecz obrazem życia i jego praw, zgodnie z teoretycznymi założeniami Prusa, wyłożonymi w jego recenzji Ogniem i mieczem^,3.

W „zaczarowanym świecie” panny Izabeli (czyli w świecie jej wyobrażeń, mających mało wspólnego z rzeczywistością) pojawiają się twórcy salonowej literatury, a tym samym - pośrednio - owa literatura, będąca kolejną z przywoływanych w powieści grup tekstów:

Bywali tam wreszcie sławni malarze, a nade wszystko natchnieni poeci, którzy w sztambuchach hrabianek pisywali ładne wiersze, mogli kochać się bez nadziei i uwieczniać wdzięki swoich okrutnych bogiń naprzód w gazetach, a następnie w oddzielnych tomikach, drukowanych na welinowym papierze (I. 58).

Ironia występująca w prezentacji „natchnionych poetów” pozwala mówić o deprecjonującym stosunku Prusa do tego rodzaju literatury, istniejącej przecież nie tylko w wyobraźni panny Izabeli i mającej w tej charakterystyce wiele wspólnego z twórczością romantycznych epigonów. Podobne w typie wiersze tworzy też zapewne młody inżynier, ostatnia konkieta Izabeli, o którym dowiadujemy się z jej listu do pani Wąsowskiej. Jego działalność na polu poezji jest jednak tylko wspomniana.

Towarzyszą przeżyciom bohaterów Lalki taże inne jeszcze grupy tekstów, przeważnie paraliterackich, na ogół nie ocenianych bezpośrednio i nie charakteryzowanych, lecz tylko wymienianych. Bohaterowie ci czytają więc np. „Kuriera” i „Tygodnik Ilustrowany”, a panna Izabela - „Le Moniteur de la Modę”. Podczas pobytu w Paryżu Wokulski przegląda „Le Figaro”. Tam również oblewa go cała powódź innych tekstów: listy rozmaitego rodzaju wydrwigroszów, mapy i przewodniki po Paryżu, zachęty reklamowe... Listy pisze zresztą bardzo wiele postaci Lalki (baronowa np. anonimy), ale bywają one w powieści przytaczane, stanowiąc jej rdzenną tkankę, i dlatego też wrócę do tej sprawy jeszcze później. Na podobnych zasadach funkcjonują też śpiewane przez bohaterów piosenki. Z innych grup tekstów warto jeszcze przypomnieć opery, na które chodzą bohaterowie (wszystkie wystawiane w Warszawie w końcu lat siedemdziesiątych), lub których melodie sobie

¹³ B. Prus „Ogniem l mleczem", powleii z dawnych lat Henryka Sienkiewicza, „Kraj” 1884, nr 28-30.

przypominają. Pojawia się też wzmianka o pierwszych drukach socjalistycznych. W sklepie Wokulskiego Klein poleca Mraczewskiemu, by „przeczytał choć z parę broszurek, nawet niedużych” (1, 129), tamten zaś od nich się odżegnuje, gdyż - wedle niego - „chcą zniszczyć rodzinę, wiarę i własności...” (ibidem). Wokulski po swoim zniknięciu zostawia testament, a i wcześniej, przed pojedynkiem z Krzeszowskim, także formułuje lego rodzaju zlecenie dla Rzeckiego... Ten sam Wokulski w młodych lalach, podczas śledztwa po uczestnictwie w powstaniu, musiał być obciążony zeznaniami konfidenta, swą niechęć do wynurzania się przed starym subiektem motywuje bowiem doświadczeniem dawniej zyskanym po rozmowach z .jakimś frantem, który był dziwnie szczery” (I, 470). Zeznania śledcze to także szczególny rodzaj tekstów paraliterackich... Sposób wypowiadania się Szu-mana, a częściowo także J umarta wskazuje natomiast na ich stosunkowo bliskie obcowanie z naukową i popularnonaukową literaturą dotyczącą biologu... Takich grup rozmaitych tekstów, pojawiających się w różnego typu wzmiankach, z pewnością można by jeszcze w Lalce znaleźć niemało. Prus jednak je przeważnie tylko wymienia, najczęściej w kontekście opisu wydarzeń z życia postaci. W pewnym stopniu służą one przy tym charakterystyce tych postaci (np. nie jest obojętne przecież, że to właśnie baronowa Krzeszowska pisze anonimy), niemniej jednak istotna jest i druga ich funkcja - spełniana w gruncie rzeczy także przez przywołania i przytoczenia konkretnych tekstów oraz ich autorów - czyli tworzenie swoistej przestrzeni intertekstualnej, charakterystycznej właśnie dla tego utworu. Lalka jest bowiem osadzona bardzo głęboko w kulturze swoich czasów, co m.in. widać w pojawiających się w niej odwołaniach do różnych form wypowiedzi: literackich i paraliterackich.

Pamięć o przeszłości i osiągnięciach gatunku powieściowego oraz gatunków mu towarzyszących przejawia się w Lalce przede wszystkim pośrednio, czyli jest widoczna w jej strukturze. Jest to niekiedy pamięć o różnych konkretnych utworach powieściowych, np. o występujących w nich typach postaci i ich kreacjach czy o niektórych fragmentach wątków fabularnych itp. Z różnych względów trudno przy tym przeważnie orzec, czy jest ona faktycznie pamięcią, opartą na mniej lub bardziej uświadomionej reminiscencji, czy też tylko przypadkową zbieżnością elementów powtarzających się w wielu powieściach. Badacze reprezentujący w sposób mniej czy bardziej wyraźny komparatystykę literacką i ujęcia zwane niekiedy genealogicznymi doszukiwali się istnienia w Lalce wpływów rozmaitych innych powieści, przede wszystkim obcych. W związku z tym wymieniano nazwiska następujących pisarzy europejskich: Balzaka¹⁴, Cervantesa, Daudeta, Dickensa (szczególnie przywoływane były utwory: Dombey i syn. Wielkie nadzieje

¹⁴ Por. M. Strzałkowa Z zagadnień porównawczych: Prus i Balzak, w: Ksiggu pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia. Kraków 1961; I. Matuszewski Prus a Balzak, w antalogii: H. Markiewicz ..Laika" Bolesława Prusa.