lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej3

72

i Marcin Chuzzlewit), Flauberta, Freytaga, W. Hugo, Jókaia (Poruszymy z posad ziemię i Podwójna śmierć), Musseta¹, Spielhagena (Ultimo i Zwartymi szeregami), wreszcie Zoli (Wszystko dla pań i cykl Rougon-Macąuartów²). Gdy była mowa o analogiach czy podobieństwach, w kontekście Lalki pojawiały się - poza przytoczonymi - jeszcze nazwiska innych twórców, nie tylko powieś-ciopisarzy zresztą: Conrada, Czechowa, Dostojewskiego, Goethego, Gogola, Hamsuna, Ibsena, Moliera, Lwa Tołstoja³ ... Z polskich pisarzy wymieniani są - poza Mickiewiczem, którego wpływ Zygmunt Szweykowski dostrzegał także w kreacji postaci Wokulskiego i w fabule powieści^{4 5} - Bałucki, Chojecki, Jeż, Kaczkowski, Kraszewski, Lam, Niewiarowski, Orzeszkowa, Sienkiewicz, Zachariasiewicz i Żmichowska¹⁰. Podstawa porównującego zestawienia nazwisk i utworów tych wszystich pisarzy z Lalką bywa różna: a to kreacja postaci głównego bohatera jako człowieka znajdującego się w walce ze społeczeństwem (jak w Ultimo Spielhagena i w Poruszymy z posad ziemię Jókaia), a to przedstawienie w Lalce i w utworze Spielhagena Zwartymi szeregami kilku pokoleń idealistów, wreszcie - pojawienie się w powieści traktowanej jako hipotekst (\V myśl koncepcji i terminologii Gerarda Genette’a⁶), czyli we Wszysto dla pań Zoli, świata kupieckiego i jego przemian, czy też wystąpienie podobnego stosunku do arystokracji jak ten, który spotykamy w Człowieku śmiechu Wiktora Hugo... Bywają więc te komparatystyczne przywołania (często ograniczające się tylko do wymienienia nazwiska innego pisarza) dość powierzchoW-* ne, choć trzeba przyznać, że zarówno Szweykowski, jak Henryk Markiewicz

i Janina Kulczycka-Saloni dostrzegają także głębsze związki Lalki z powieścią realistyczną i z naturalizmem, widoczne w sposobie prezentacji świata oraz w jego pesymistycznej i scjentystycznej wizji¹¹. Niektóre zestawienia Lalki z konkretnymi utworami są jednak interesujące, jak np. z wczesnym opowiadaniem Balzaka Bal w Sceauą?². Można tu rzeczywiście zauważyć spore zbieżności w przebiegu wątku miłosnego o społecznym obliczu - bohaterka tego opowiadania, piękna i zalotna oraz przebierająca między kandydatami do swej ręki panna Emilia, nie chce poślubić człowieka, który okazuje się kupcem (rozwiązanie jest tu jednak inne: mimo miłości żywionej do owego kupca protagonistka wychodzi za mąż za swego starego wuja, ironia losu sprawia jednak, że kupiec otrzymuje później tytuł para). Ciekawe jest także porównanie niektórych elementów fabuły Lalki z Podwójną śmiercią Jókaia (Szweykowski przywołuje ten utwór w kontekście Lalki, lecz go szczegółowiej nie omawia^{7 8 9}). Główna bohaterka tej powieści, zrujnowana hrabianka Palma, gardzi bowiem nie utytułowanym i nie najmłodszym konkurentem do swej ręki i serca, który ją i jej rodzinę wiele razy ratuje przed złodziejami, złoczyńcami itp. Ów bohater, sędzia Illoway, dokonuje różnych heroicznych czynów, kiedy jednak jedzie do Ameryki, by odzyskać posagowe diamenty hrabianki, ta zaręcza się z jego siostrzeńcem, utytułowanym i bogatym (chociaż zupełnie nierozgamiętym pod względem umysłowym). Wówczas jednak bohater Jókaia - w przeciwieństwie do Wokulskiego - poślubia inną pannę, mimo ponownego czynienia mu awansów przez zdradziecką arystokratkę i jej ojca. Można by także zastanowić się, czy powieść Dickensa Życie i przygody Nicholasa Nickleby, którą swego czasu przywołał Markiewicz w kontekście kreacji postaci Rzeckiego^{10 11} (pojawia się w niej idealny urzędnik „firmy’’,pracujący w niej od czterdziestu czterech lat Tim Linkinwater, także przywiązany na stałe do swojej facjatki), nie oddziałała na Lalkę szerzej, bo np. spotykamy w niej tytułowego bohatera, gdy snuje na ulicach Londynu swoje „medytacje":

Teraz wszakże rozmyślał, jak nieodmienne i nieubłagane są koleje losu na tym swiecie, jak młodość i piękno umiera, a wstrętna, przygarbiona starość żyje [...], jak spiytni chciwcy bogacą się, a ludzie odważni i uczciwi żyją w smutku i biedzie; jak nieliczni zajmują okazale domy, jak wielu zaś gnieździ się w cuchnących norach albo też staje każdego ranka i kładzie się każdego wieczora nie mając dachu nad głową. Myślał, że ojcowie i synowie, matki i dzieci z roku na rok, z pokolenia na pokolenie żyją i umierają w nędzy, a nikt, ni jeden człowiek, nie stara cię przyjść im z pomocą *

1

   Z. Szweykowski („Lalka" Bolesława Prusa) przywołuje nie znaną mi pracę Ignacego Górskiego („Przegląd Współczesny” 1932, luty) na temat związków Lalki z Mussetem. W cytowanej antologii Markiewicza („Lalka" Bolesława Prusa) nazwisko Musseta przywołuje fragment artykułu T. Żelcóskicgo-Boya.

2

   Wszystkie te nazwiska możemy spotkać w pracach Szweykowskiego (w książce Twórczość Bolesława Prusa, Poznań 1947 i Warszawa 1972, wyd. 2 - pojawiają się w przypisach do VIII rozdziału), a także w cytowanej antologii Markiewicza, która przywołuje więcej nazwisk pisarzy polskich. Jeśli chodzi o Zolę, sytuacja jest szczególna. Szweykowski i Markiewicz sugerują ogólne związki z jego twórczością, tj. zwłaszcza z cyklem Rougon-Macąuartów i z powieścią Wszystko dla pań. Tę ostatnią z Lalką zestawił po raz pierwszy J. Kotarbiński w swej recenzji Lalki („Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 10—11), natomiast Kulczycka-Saloni tę paralelę szczegółowo rozwinęła (Dwie powieści kupieckie - „Au bonheur des dames" Emila Zoli i „Lalka" Bolesława Prusa. „Przegląd Humanistyczny” 1963, nr I), a w późniejszej swej książce Literatura polska lat 1876-1902 a inspiracja Emila Zoll, Wrocław 1974 - bardziej podkreśla różnice fabularne (s. 319-322).

3

   Wszystkie te nazwiska pojawiaję się w cytowanej antologii Markiewicza, przywoływane przez różnych autorów. Sam Markiewicz w swoim tekście autorskim „Powieść z wielkich pytań naszej epoki' uważa tylko w pewnym momencie Lalkę za „polski odpowiednik Pani Bovary czy Anny Kareniny" (H. Markiewicz „Lalka" Bolesława Prusa, s. II), pozostałych z cytowanych ttl nazwisk nie przywołując.

4

   Z. Szweykowski („Lalka" Bolesława Prusa, s. 338-339) wiąże ją z IV częścią Dziadów.

5

   Ibidem, s. 336-339. Markiewicz spośród polskich pisarzy, do których oddziaływania przywiązuje większą wagę niż inni badacze, szczególnie często wymienia Kruszewskiego (Dwa światy, Wielki nieznajomy, Lalki, Tułacze, Z pamiętnika starego dziada).

6

   G. Genette Pallmpsestes, La llttkrature du second degre, Paris 1982.

7

   Por. J. Kulczycka-Saloni Literatura polska lat 1876-1902 a inspiracja Emila Zoli, s. 232-327; Z. Szweykowski „Lalka” Bolesława Prusa; H. Markiewicz „Powieść z wielkich pytań naszej epoki”.

8

   M. Strzałkowa Z zagadnień porównawczych...

9

   Z. Szweykowski w książce Twórczość Bolesława Prusa powieść tę tylko wymienia, w monografii Lalki nawet tego nie czyni.

10

   H. Markiewicz „Powieść z wielkich pytań naszej epoki", s. 47.

11

   K. Dickens Życie i przygody Nicholasa Nickleby. Przekł. T. J- Dehncl i A. Przedpełska. Warszawa 1953, t. 2. s. 379-380.