Manikowska (19)

Szkoły: nauczanie szkolne i uniwersyteckie

niczały rekrutację niemal wyłącznie do patrycjatu. Ubogie dziewczęta przyjmowane jako koowereki do posług nie miały dostępu do nowicjatu i nauki. Prowadzone natomiast przez niektóre konwenty szkoły dla świeckich—zarówno dla chłopców, jak to miało miejsce u norbertanek, jak i dla dziewcząt, jak u brygidek w Gdańsku — nie były związane z klasztornym systemem przygotowania do życia zakonnego, lecz uzupełniały sieć szkół parafialnych.

Rozpowszechnione w malarstwie gotyckim przedstawienie Marii trzymającej na lewym ręku Dzieciątko, a prawą ręką pokazującej litery w książce (Ogród mistyczny), którą zapewne była Biblia, zdaje się ukazywać rolę matki w ułatwieniu pierwszych kroków na drodze ku wykształceniu. Trudno zarazem przypuścić, by szkoły klasztorne były w stanie zaspokoić rosnącą potrzebę edukacji także wśród kobiet. W XV stuleciu do zupełnych wyjątków należało stworzenie w ramach parafialnego systemu szkolnego miejsca także dla dziewcząt, tak jak to miało miejsce w Gdańsku, w płockim klasztorze norbertanek czy u benedyktynek w Toruniu; w całej Europie pozostawały one w zasadzie poza oddziaływaniem szkoły. Dająca się stwierdzić umiejętność czytania i pisania wśród kobiet, mieszczek i szlachcianek, zdaje się raczej wskazywać na to, że alternatywą dla klasztornej szkółki był prywatny nauczyciel. Niewątpliwie odczuwano potrzeby elementarnej choćby edukacji szkolnej dziewcząt w środowiskach miejskich, co potwierdzają pierwsze wpisy imion i nazwisk kobiet do metryki Uniwersytetu Krakowskiego u schyłku średniowiecza³³. Umiejętność rachowania i czytania mogła przecież znacznie ułatwić prowadzenie warsztatu rzemieślniczego, jeśli spadało ono na wdowę. Nie związana już jednak z codzienną pracą była chęć uczestnictwa w kulturze pisanej, o czym przekonują zakupy książek i rękopisów o treści religijnej. Wśród kupujących i pożyczających Biblię pojawiają się szlachcianki i mieszczki, i z pewną ostrożnością możemy domyślać się za tym umiejętności czytania. Zasadą obowiązującą jednak przez całe średniowiecze było pozostawianie kobiet poza obrębem systemu szkolnictwa parafialnego. Zdobycie wykształcenia było przeto wynikiem własnego wyboru, tradycji rodzinnej i systemu wychowawczego przyjętego przede wszystkim w środowisku dworskim i moż-nowładczym. który przewidywał pobyt dziecka w klasztorze i zatrudnienie prywatnego nauczyciela.

3. Szkoły katedralne, kolegiackie i zakonne

W średniowiecznym społeczeństwie tylko jeden stan wyróżniała znajomość pisma, mianowicie duchowieństwo. Poziom lokalnej szkoły parafialnej, przez którą przeszła znaczna część kłem, nie zapewniał wcale dostatecznej umiejętności pisania; można wątpić, czy elementarna wiedza szkolna objęta programem trmitm stanowiła wystarczającą część wyposażenia intelektualnego polskiego duchowieństwa późnego średniowiecza. Miejscem przeto właściwego przygotowania kleru do pełnienia służby Bożej były szkoły kolegiackie i katedralne, których poziom gwarantować miała kadra należycie wykształcona i w XV w. w większości posiadająca przynajmniej tytuł bakałarza artium. Wymuszano tę dalszą naukę przez rozporządzenia, które odbierały szkołom parafialnym starszych uczniów. Wyjątkowo pozwalano im się uczyć nadal w takiej szkole parafialnej, której nauczycielem był absolwent uniwersytetu, a więc zazwyczaj w szkole wielkomiejskiej, limitując jednak ich liczbę. Statuty biskupa Tomasza Strzempińskiego w połowie XV w. stawiały przed kandydatem do święceń kapłańskich wymóg co najmniej trzyletniej nauki w szkole kołegiackiej, by mógł on się wykazać znajomością całej służby Bożej, sprawowania obowiązków duszpasterskich i śpiewania godzin kanonicznych, ale nie we wszystkich diecezjach polskich w podobny sposób dbano o poziom duchowieństwa³⁶.

Zmianą w stosunku do okresu poprzedniego było to, iż szkoła katedralna wchodząca w skład kompleksu budynków i instytucji diecezjalnego centrum przestała być jedyną szkołą w mieście, a obok szkół kolegiac-kich, które istniały przede wszystkim w dużych ośrodkach i to niemal wyłącznie w trzech diecezjach (krakowskiej, gnieźnieńskiej i poznańskiej), pojawiła się

326