mity112 (2)

226 Wawel

swego imienia rzekę nazywać, która obecnie zowie się Wisła, Wanda-lus, zresztą i góra, z której rzeczona rzeka wypływa, od tegoż imienia zowie się «Wanda» [Gie-wont? - J. S.]". Dzierzwa zmienia zatem wersję Kadłubka (I, 7), jakoby rzeka Wisła otrzymała nazwę od imienia legendarnej polskiej królowej —> Wandy, „ponieważ ona stanowiła środek jej królestwa; stąd wszyscy, którzy podlegali jej władzy, nazwani zostali Wandalami" (Kadłubek nie zna postaci Wandala ani jego biblijnych i pseudobiblijnych przodków). Długosz (s. 93 i 100) waha się pomiędzy tymi dwoma wyjaśnieniami.

Wawel - wzgórze wapienne (225-228 m) w Krakowie nad Wisłą. Zasiedlone już od starszej epoki kamienia, w średniowieczu jeden z głównych ośrodków Wiślan oraz - od końca X w., po okresie panowania czeskiego - państwa pierwszych Piastów. Po najeździe Brzety-sława I (1038) główna rezydencja Piastów, od 1320 r. miejsce koronacji królów polskich. Od 1000 r. rezydencja biskupa. Obok -» Gniezna, Kruszwicy, -» Ślęży i -»Łyśca jest jednym z niewielu miejsc w Polsce, z którymi są związane podania i legendy sięgające czasów przedchrześcijańskich. Kadłubek umieścił w Krakowie początki polskiej państwowości - historię Grakcha-Kraka (zob. Krak) i —> Wandy, oraz epizod ze —» smokiem wawelskim. Nazwa Wawel pojawia się dopiero w Kronice zuielkopolskiej (c. 1), która wymienia za Kadłubkiem Kraka (nie nazywa go Grakchem i wyjaśnia, że Krak znaczy tyle co corvus „kruk"), czyni go-w przeciwieństwie do Kadłubka - założycielem miasta i pomija epizod ze smokiem. Gród zbudowany przez Kraka od niego otrzymał nazwę, „a przedtem miał nazwę Wąwel. Wąwlem bowiem nazywa się pewna nabrzmiałość [wole - J. S.], którą ludzie przebywający w górach mają zwykle na szyi z powodu picia wód; tak też i góra, gdzie teraz leży gród krakowski, nazywała się Wąwel". Zabicie smoka umożliwiło dalszą egzystencję i rozwój centrum osadniczego wokół Wawelu. Badania archeologiczne prowadzone na Wawelu już od ponad stu lat dostarczyły, jak dotąd, jedynie nikłych śladów osadnictwa przedchrześcijańskiego, co można interpretować i w ten sposób, że było to miejsce kultowe. Brak na to, co prawda, argumentów bezpośrednich, ale Długosz (Liber beneficiorum, 1.1,1863, s. 203), pisząc o wawelskiej rotundzie świętych Feliksa i Adaukta, stwierdził, że była ona „bardzo dawno i starożytnym sposobem z kamienia zbudowana (i) jakiemuś bóstwu, zanim Polacy nawrócili się na chrześcijaństwo, była przeznaczona" (podobnie w żywocie św. Stanisława Długosz pisze o kościele św. Mikołaja na Skałce: „otoczony z jednej strony niewielkim jeziorkiem, u którego Polacy przed nawróceniem na chrześcijaństwo, swoim bogom w bezbożnym kulcie ofiary składali i palili"; Opera omnia X, 1,1887, s. 62). „Wawel i Rip wyznaczały symbolicznie środkowe punkty południowej Małopolski i Czech. Na obu tych górach dokonać się miało zajęcie ziem tych krajów przez osiadające wokół niego plemiona (...). Góry pełniąc rolę osi świata ułatwiały kontakt z mocami niebieskimi. Tu składać miano bogom dzięki za szczęśliwe zajęcie kraju. Jaskinia Wawelskiego Smoka wskazuje też na związki ze światem podziemnym. I Wawel i Rip mogły pełnić - lecz nie musiały - rolę sanktuariów, tak jak to było w przypadku innych słowiańskich gór kosmicznych", jak Ślęża i Łysieć (Słupecki). - Słupecki 1993 C.

Weles, Wołos - bóstwo Słowian wschodnich. W układzie pokojowym Światosława Igorowicza z Bizancjum z 971 r. występuje Wołos, „bóg bydlęcy", obok Peruna, jako gwarant ze strony ruskiej (cytat źródłowy przy haśle Perun). Brak Welesa w wykazie bóstw pogańskich, którym Włodzimierz w 980 r. postawił posągi w Kijowie. W Sło-wie o zuyprawie Igora legendarny poeta —> Bojan został nazwany „wnukiem Welesowym", a zatem od Welesa czerpał poetyckie natchnienie. W jednej z wersji utworu starosłowiańskiego (powstałego zapewne wśród Słowian południowych w XII w. na podstawie oryginału greckiego) Chodzenie Małki Bożej po mękach czytamy: „zapomnieli Boga, uwierzyli w stworzenia, które Bóg stworzył nam do pracy, nazwali je bogami: słońce, księżyc, ziemię i wodę, zwierzęta i węże; i zrobili ludzi bogami: Trojana, Chorsa, Welesa, Peruna, uwierzyli w złego ducha i są dziś mrokiem ogarnięci" (w innym odpisie imię Weles zostało opuszczone). Żywot św. Awraamija z XV w. wspomina o kamiennym posągu Welesa w Rostowie, zniszczonym w końcu XI w. „Wszystkie te zaświadczenia mało są wiarygodne, a przede wszystkim pozbawione są treści: nic o tym bogu nie mówią" (St. Urbańczyk). Wspominają demona Welesa źródła czeskie z XV i XVI w.: „O, porzućmy już te grzechy welesa!", odsyłano „k welesu" („do diabła"). Kwestia identyczności Wołosa i Welesa wywoływała dyskusję. A. Bruckner uważał, że Weles/Wołos powstał w schyłkowej fazie pogaństwa przez pomieszanie z chrześcijańskim świętym Błażejem