na dz z pol057

116

*

Z uwagi na położenie osiedli obronnych dzielimy je na nizinne, sytuowane z reguły w najniższych punktach krajobrazu (np. grodzisko w Gieczu koło Śremu) lub na wyspach (np. Kruszwica koło Inowrocławia).

Forma osiedli obronnych była we wczesnym średniowieczu różna. Obok pojedynczych grodzisk wklęsłych, tzw. pierścieniowatych, występowały także wklęsłe składające się z kilku (czasami czterech) członów. Dostępu do grodów broniły różnego typu urządzenia fortyfikacyjne. W południowej strefie dzisiejszych obszarów Polski, na początku VII wieku występowały solidne wały drewniano-ziemne. Na terenach obecnej Wielkopolski z kolei sytuacja była niewątpliwie bardziej skomplikowana. W jej środkowej i północnej strefie początkowo stosowano system umocnień palisadowych (np. Santok pod Gorzowem, Gniezno). W Wielkopolsce południowej natomiast pojawiły się stosunkowo wcześniej wały drewniano-ziemne.

Zasygnalizowane wyżej różnice w systemach fortyfikacyjnych archeolodzy wiążą z odmiennościami w rozwoju społeczno-gospodarczym poszczególnych rejonów obecnych ziem polskich. Zasadniczym elementem systemu fortyfikacji wczesnośredniowiecznych był wał budowany w konstrukcji izbicowej. Tworzyły ją prostokątne skrzynie wykonywane z drewna, wypełniane ziemią i kamieniami, albo wyodrębniony wyraźnie człon walu wzniesionego w konstrukcji przekładkowej. Wał poprzedzony był z reguły fosą. zwykle wypełnioną wodą. także dodatkowymi przeszkodami, np. szeregiem kołków skośnie wbitych zaostrzonymi końcami w kierunku spodziewanego ataku nieprzyjaciela. Większe grody miały po kilka pierścieni wałów i fos. W wielu wypadkach, między X a XII wiekiem, łączyły się z równie ufortyfikowanymi podgrodziami. Rozmiary głównego wału obronnego dochodziły do 20 m szerokości u podstawy i kilkudziesięciu metrów wysokości. Przejścia przez wał zabezpieczano drewnianymi wieżami bra-mnymi. do których wiodły pomosty przerzucane przez otaczające gród fosy względnie inne przeszkody wodne. Konstrukcje drewniano-ziemne zastąpione zostały z czasem murowanymi, zwłaszcza w tzw. grodach stożkowatych wznoszonych na włościach rycerskich. Miały one zazwyczaj postać drewnianej wieży, ustawionej na ziemnym nasypie.

Grody stanowiły w strukturze osadniczej nowy element, który odżył niejako na nowo po wielowiekowej przerwie. Poprzednio grody na obszarach dzisiejszej Polski występowały bardziej masowo - jak pamiętamy -w' okresie halsztackim, a w zasadzie w młodszych fazach epoki brązu. Najszybciej ta forma osadnicza rozwinęła się w południowej strefie dorzecza Odry' i Wisły. Zdecydowanie wolniej natomiast proces ten postępował w środkowych obszarach dzisiejszej Polski, a jeszcze bardziej powoli

w strefie nadbałtyckiej. Podobnie kształtowała się sytuacja jeżeli chodzi otworzenie się miast. Ich zalążki w różnych układach datować możemy na VIII i początek IX wieku. Ze zjawiskiem tym mieliśmy jednak do czynienia najwcześniej w południowej strefie obecnych ziem polskich oraz w niektórych rejonach nadmorskich (np. Wolin czy być może Szczecin). W ciągu X, a-zwłaszcza w wieku XI doszło już na obecnych ziemiach polskich do powstania wielu ważnych centrów osadniczych.

Pierwsze przejawy życia miejskiego w dorzeczu Odry- i Wisły dostrzegamy więc w czasach poprzedzających powstanie ponadplemiennego państwa pierwszych Piastów. Nie wchodząc w szczegóły stwierdzić możemy, iż powstawanie w dorzeczu Odry i Wisły pierwszych miast było - jak się powszechnie przyjmuje - wynikiem między innymi właśnie przeobrażeń gospodarczych. a więc stopniowego wyodrębniania się zajęć rolniczych oraz związanych z wytwórczością rzemieślniczą i działalnością handlową. Przedstawiciele coraz bardziej różnicujących się gałęzi wytwórczości rzemieślniczej oraz zajęć związanych z obsługą wymiany początkowo osiedlali się w ramach osad podgrodowych. skupiających się wokół mających bardziej istotne znaczenie (administracyjne, militarne) grodów, usytuowanych przede wszystkim wzdłuż szlaków handlowych o międzynarodowych powiązaniach. Studia nad przeobrażeniami sieci osadniczej monarchii wcze-snopiastowskiej, obejmującej okresy od drugiej połowy X do pierwszej potowy XI wieku wskazują na tworzenie się niewielkiej ilości szerszych rynków. obejmujących swoim zasięgiem znaczne rejony dzisiejszych obszarów Polski. Centra te mieściły się w znaczniejszych grodach, które stopniowo przejmować zaczęły funkcję ośrodków' w'czesnomiejskich. Powolny wprost zaludnienia dorzecza Odry i Wisły spowodowany został zagęszczeniem się sieci osadniczej, jak i rozwojem produkcji rolnej oraz wytwórczości rzemieślniczej. Towarzyszyła tym zjawiskom intensyfikacja wymiany głównie o lokalnym charakterze. Rozwijająca się wymiana - po części jeszcze towarowa (towar za towar) - stopniowo, dzięki upowszechnianiu się w tym zakresie pieniądza, stawała się wymianą towarowo-pieniężną.

W badaniach nad formowaniem się na obecnych ziemiach polskich stosunków wczesno feudalnych istotne miejsce zajmuje problem kształtowania się gospodarki towarowo-pieniężnej. Ponieważ kwestia ta, także na gruncie archeologii, w dalszym ciągu jest żywo dyskutowana, nie będę tu szczegółowo referował odmiennych zasadniczo koncepcji na temat intensywności wymiany lokalnej i jej upieniężnienia. Część badaczy jest zdania, iż początki upieniężnienia sfery obrotu wewnętrznego nastąpiły najpóźniej pod koniec X wieku, inni z kolei wiążą ten fakt z zanikiem skarbów jako