NYCZ38

różnicę pomiędzy życiem pośrednim a bezpośrednim, pomiędzy abstrakcją a żywiołem”²⁸.

Lista opozycyjnych kategorii, w których formacja modernistyczna artykułowała swą specyfikę oraz wewnętrzne antynomie pozostaje otwarta; a rzecz sama wymaga dopiero systematycznego zbadania. Tytułem przykładu wskazać można na opozycje następne, podlegające zasadniczo już wymienionym a bardziej podstawowym zróżnicowaniom. Oto wiele ważnych zjawisk daje się opisać w kategoriach przeciwstawnych postaw podmiotu i jego relacji ze światem. Można je sprowadzić do opozycji: dystansu oraz uczestnictwa. Pojęcie dystansu wiąże się z przyjęciem stabilnego, zewnętrznego stanowiska obserwacyjnego oraz postawą receptywną, biemą; partycypacja - z poznawaniem „od wewnątrz”, jak też doświadczeniem niepewności i uwikłania oraz z aktywizmem poznawczym. Skutkiem przemian, co jest ogólną regułą, jest szczególne zniesienie przeciwieństw; w tym przypadku, postawa aktywistyczna, wola transcendowania, wykraczania poza siebie, która w praktyce przyjmuje różne postaci uwewnętrzniania dystansu oraz doświadczenia „bliskości” i obcości zarazem²⁹.

Do owego skrócenia dystansu dochodzi przy tym w rozmaitych wymiarach: 1) społecznym - związanym ze zniwelowaniem zrytuali-zowanych dotąd stosunków społecznych; 2) psychologicznym -związanym z trudnością racjonalizacji i opanowania psychicznego przeżycia; 3) estetycznym - związanym z przejściem od tradycyjnych form poznania artystycznego i kontemplacji estetycznej do form dokumentujących aktywną, kształtującą rolę poznania artystycznego oraz reakcji odbiorcy; 4) poctologicznym czy techniczno-litcrackim -związanym z przejściem od tradycyjnych zamkniętych form, epickiego dystansu i narracyjnej wszechwiedzy do form otwartych czy konstruk-

B. L e ś m i a n. Znaczenie pośrednictwa w metafizyce życia zbiorowego, [w:] idem, Szkice literackie. Opr. i wstępem opatrzył J. Trznadel, Warszawa 1959, s. 45. Por. też S. B a c z y ń s k i. Sztuka walcząca, Lwów 1923, s. 126 i n. W sprawie literac-ko-filozoficznych wariantów tej opozycji zob. S. S c h w a r t z, Tlie Matrix ofModer-nism. Pound, Eliot, and Early 20th-Century Thought, Princeton 1985.

29

Kwestię tę sygnalizował parokrotnie M. G 1 o w i ń s k i, zob. m.in.: Intertek-stualność w młodopolskiej krytyce literackiej, „Pamiętnik Literacki” 1989, z. 4 oraz

cyjnie rozluźnionych, narracji spersonalizowanej i mowy pozornie zależnej oraz chwytów uniezwyklenia czy wyobcowania z typowego kontekstu.

Przejściu od tradycyjnego intelektualnego oglądu do obserwacji uczestniczącej i „strategii obcego” towarzyszyła zmiana w zakresie pojmowania całości oraz modeli ich wyjaśniania. Polegała ona na wyparciu tradycyjnego typu wyjaśniania przyczynowo-skutkowego przez wzorce pre-strukturalne czy funkcjonalno-systemowe, które artykułowane bywały wówczas najczęściej w kategoriach opozycji powierzchni i głębi (por. np. wczesne, sprzed pierwszej wojny pochodzące, pisma Znanieckiego i Malinowskiego). Opozycje te wyrażały, najogólniej biorąc, przeświadczenie o ukrytym poza nie-przejrzystością doświadczanych zjawisk wewnętrznym porządku. Stanowiły one też składniki elementarnego schematu opisującego sposób powiązania postrzeganych całości znaczących (tekstowych i kulturowych), w których dynamiczny, wieloznaczny i niespójny układ elementów „apelował” o scalające wyjaśnienie w ramach zamkniętego symbolicznego uniwersum.

Lecz używane bywały one także do opisu wielu innych aspektów artystycznej działalności. Służyły między innymi uchwyceniu przemian w sferze literatury i wrażliwości estetycznej. Jak pisał np. Wiłam Horzyca w skamandryckim manifeście, „chcemy być poetami, tymi dziwnymi istotami, co na migotliwej powierzchni życia

Cztery typy fikcji narracyjnej, [w:] i d e in. Poetyka i okolice, Warszawa 1992. Dla opisu świadomości modernistycznej zasadnicze znaczenie mają przenikliwe uwagi Simmla, który w sferach estetyczno-artystycznej, naukowo-intelektualnej i społeczno-ekonomicznej dostrzega to samo zjawisko: „pokonywania odległości pod względem zewnętrznym i zwiększanie jej równoczesne pod względem wewnętrznym"; „oddalanie na znaczną odległość stosunków wewnętrznych, skracanie zaś dystansu dla właściwie zewnętrznych” (Filozofia pieniądza, przeł. z niemieckiego L. Belmont, Warszawa 1904, s. 513,514). Por. także uwagi Simmla o połączeniu bliskości i dystansu, obojętności i zaangażowania w doświadczeniu „obcości” w szkicu pt. Obcy, [w:] G. S i m-m e 1, Socjologia, przel. M. Łukasiewicz, wstępem opatrzył S. Nowak, Warszawa 1975. Zob. nadto: rozważania Bella o „przesłonięciu dystansu” w sztuce nowoczesnej [w:] D. B e 11, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, przel. S. Amsterdamski, Warszawa 1994; oraz obszerne analizy Z. Baumana w jego książce: Wieloznaczność no- ¹ woczesna, nowoczesność wieloznaczna, przel. J. Bauman, Warszawa 1995.

37