Obraz2 (14)

146

działów między stanami, proces ujednostajnienia wspólnych właściwości niezawsze doprowadzony jest do końca. Zwróćmy np. uwagę na naród „Yankesów", na Stany Zjednoczone Am. Półn. Wielu autorów usiłowało dać obraz psychiki tego narodu. Wszyscy oni uwzględniają mocno dominujące dotychczas cechy psychiczne pierwiastka anglo - saskiego, podkreślają dziejowe znaczenie purytanizmu i t. d., a równocześnie zaznaczają odrębności, wywołane innemi wpływami rasowemi, względnie specjal-nemi warunkami życia na południu Stanów. Ta cywilizacja północno - amerykańska, cywilizacja mniejszości, która utworzyła Stany, niezawsze zdołała zasymilować późniejszych immigran-tów. Nacjonalizm amerykański broni się przed zatratą ustalonego charakteru narodowego; stąd też płyną ograniczenia immigra-cyjne i dążności do niwelowania odrębności, do tego, by produkować „Babbitów".

Zmienność struktury społecznej, a także i etnicznej utrudnia bardzo określenie charakteru narodowego. Czasami uważa się za cechy narodu to, co było tylko właściwością rządzącej w danej epoce warstwy, a nie zdołało utrzymać się na stałe. Średniowieczni pisarze uważają za główną właściwość Anglików ich lekkomyślność i niestałość, a jeszcze w XVIII wieku Wielka Ency-klopedja uważała za cechę narodową Francuzów brak zamiłowania do oszczędności. Brak oszczędności był właściwością warstwy, rządzącej za ancien regimeu we Francji; gdy doszło do władzy mieszczaństwo, nowe cechy wysunęły się na plan pierwszy.

O tern musimy pamiętać, gdy zastanawiamy się nad naszym charakterem narodowym. Sto kilkadziesiąt lat niewoli, które przedziela dawną Polskę od jej nowego bytu, nie pozostało bez wielkiego wpływu na nasz narodowy charakter. Nietylko dlatego, że przez szereg pokoleń nie mieliśmy własnego państwa. Ale przez ten czas, przez wiek XIX, w którym zaszły wielkie przeobrażenia ekonomiczne i socjalne (kapitalizm i ogromny wzrost ludności), uległa gruntowmej zmianie struktura społeczna narodu. Upadająca Polska była społeczeństwem bardzo jedno-stronnem. Jedyną aktywną politycznie warstwą ludności była szlachta. Bierna masa chłopska nie brała większego udziału w życiu narodu, a zamiast mieszczaństwa byli Żydzi, żywioł najzupełniej narodowi obcy.

A tymczasem dzisiaj Polska jest mocno zróżniczkowana społecznie. Niema już dominującego wpływu szlachty. Ziemiaristwo podległo znacznym przeobrażeniom społecznym, wchłonęło sporo nowych żywiołów. Chłop wziął wyraźny udział w życiu narodu. Zaczęło się rozwijać mieszczaństwo, zwłaszcza na ziemiach zachodnich. Bardzo szybko też rozrosła się polska „inteligencja", a przecfewszystkiem biurokracja.

Ale mimo to jak silną jest przeszłość w naszej duszy! Jak często chłop polski z lat ostatnich przypomina dawnego szlachcica polskiego! Różne warstwy społeczne dochodzą do głosu, ale jest jedna kultura polska, która w pewien sposób urabia charaktery. To też by zrozumieć nasze dzisiejsze właściwości, trzeba “wciąż sięgać w przeszłość, nawet dość odległą.

Niewątpliwie jednak charakter narodowy ulega zmianom. Oto co pisze Ernest Barker:    „Jeżeli charakter narodowy naogół

i w istocie swej jest czemś wytworzonem, to z tego wynika, że nie istnieje jako coś, co jest dane i nieuniknione, co czyni i „cechuje" niejako członków narodu, co jest ich indywidualnem i zbiorowem przeznaczeniem. Charakter nie jest przeznaczeniem narodu. Każdy naród tworzy swój charakter i swoje przeznaczenie. Nie możemy przeto wnosić aktów oskarżenia przeciw całemu narodowi, jako wyklętemu na wieki, ani też śpiewać peanów na jego chwałę, jako błogosławionego na wieki przez przeznaczenie i nieunikniony charakter, który zaciężył jakoby nad nim na zawsze".*)

To prawda, fałszywy byłby fatalizm, przyjmujący pewne właściwości charakteru narodowego, jako coś, co już nigdy na zło lub dobro narodu nie ulegnie zmianie. Ale błędna byłaby i druga skrajność: traktowanie charakteru narodowego, jako plastycznego materjału, któremu wola jednostki czy zbiorowości w danym momencie może nadać dowolne kształty. Lekceważenie stałości charakteru narodowego, to lekceważenie przeszłości. Możną zmienić tę, lub inną właściwość narodu, stworzyć nową kombinację

’) Ernest Barker, Charakter narodowy i kształtujące go czynniki. Przekład Ir. Pannenkowej, 1933 r., str. 32.