obraz4 (19)

Byłoby rzeczą naiwną chcieć przedstawić w kilku linijkach istotę misterium, które na ponad tysiąc lat zdominowało życie religijne Grecji, a od przeszło wieku wywołuje namiętne kontrowersje wśród uczonych. Misteria eleuzyjskie, zresztą podobnie jak dionizjanizm i orfizm, stawiają przed badaczem niezliczone problemy, dotyczące przede wszystkim ich pochodzenia, a przez to dawności. Albowiem w każdym z tych przypadków^r zmagamy się z niezwykle archaicznymi obrzędami i wierzeniami. Żaden z tych kultów inicjacyjnych nie może być uważany za wytwór umysłu greckiego. Ich korzenie sięgają głęboko w protohistorię. Tradycje kreteń-skie, azjatyckie i trackie zostały podjęte, wzbogacone i włączone w nowy horyzont religijny. To dzięki Atenom Eleuzis stało się panhelleńskim ośrodkiem religijnym, ale Misteria Demeter i Kory celebrowane były w Eleuzis od wieków. Inicjacja eleuzyjska wywodzi się bezpośrednio z rytuału rolniczego, zorganizowanego wokół śmierci i zmartwychwstania bóstwa żyzności pól. Występująca w ceremoniach orficko-dionizyjskich warkotka²⁴ jest przedmiotem religijnym, właściwym kulturom prymitywnych myśliwych. Mity i obrzędy ilustrujące pokawałkowanie Dionizosa, Orfeusza łub Ozyrysa dziwnie przypominają fakty australijskie i syberyjskie, analizowane w poprzednim rozdziale. Mity i obrzędy z Eleuzis znajdują swój odpowiednik w religiach pewnych kultur tropikalnych o strukturze rolniczej i matnarchalnej²⁵.

Odnajdywanie takich elementów religijności archaicznej w samym sercu misteriów greckich i grecko-orientalnych dowodzi ich nadzwyczajnej żywotności, ale także znaczenia dla życia religijnego ludzkości. Chodzi bez wątpienia o pierwotne i zarazem wzorcowe doświadczenia religijne. Dla naszych badań interesujące jest przede wszystkim jedno: to, że te doświadczenia wywoływane są przez obrzędy, które zarówno w świecie grecko--orientalnym, jak i w świecie prymitywnym są z istoty inicjacyjne, to znaczy zmierzają do duchowej przemiany nowicjusza. W Eleuzis, tak samo jak w ceremoniach orficko-dionizyjskich oraz w Misteriach grecko-oriental-nych z epoki hellenistycznej, mist podejmuje inicjację, aby przekroczyć kondycję ludzką i uzyskać wyższy, nadludzki sposób bycia. Obrzędy inicjacyjne reakatualizują mit o początku, opowiadający o przygodach, śmierci i zmartwychwstaniu bóstwa. Jeśli tak niewiele wiemy o tych tajemnych obrzędach, to orientujemy się przynajmniej, że najważniejsze

²⁴ A. Dieterich, Eine Mithrasliturgie, s. 10; W. K. C. Guthrie, Orpheus and the Greek Religion (London 1935; wyd. 2 1952), s. 121 nn.

Por. Ad. E. Jensen, Die religiose Weltbild einer fruhen Kultur (Stuttgart 1948), s. 66 nn.

25

162