Obraz 2 (10)

372 O poezji naiwnej i sentymentalnej

Pojęciem ogólnym tego rodzaju literackiego jest .poetyckie przedstawienie ludzkości niewinnej i szczęśliwej. Ponieważ taka niewinność i takie szczęście wydawały się nie do pogodzenia ze sztucznymi warunkami panującymi w większych społecznościach, a także z określanym stopniem wykształcenia i wydelikacenia, przeto poeci przenosili scenerię idylli z tłoku życia miejskiego do prostej 'kondycji pasterzy i wyznaczali miejsce jej akcji przed początkiem kultury, w dziecięcym wieku ludzkości. Łatwo jednak zrozumieć, że te określenia są czysto akcydentalne i że należy je brać pod uwagę nie jako cel idylli, lecz tylko jako najbardziej naturalny środek prowadzący do tego celu. Samym zaś celem jest zawsze tylko jedno: przedstawienie człowieka w stanie niewinności, tj. w stanie harmonii i spokoju wewnętrznego i zewnętrznego.

z ideałem i z doświadczeniem, a możliwe do pomyślenia stosunki między tymi obiektami są właśnie trzy, ani mniej, ani więcej. Albo duch koncentruje się na sprzeczności stanu rzeczywistego z ideałem, albo na jego zgodności, albo wreszcie oscyluje między jednym i drugim. W pierwszym przypadku zaspokojenie daje mu siła walki wewnętrznej, energia ruchu, w drugim harmonia życia wewnętrznego, energia spokoju; w trzecim przypadku przeplata się konflikt z harmonią, spokój z ruchem. Ten trojaki stan odczuwania prowadzi do powstania trzech różnych rodzajów poezji, dla których powszechnie używane nazwy satyry, idylli i elegii są zupełnie odpowiednie, pod warunkiem że pamięta się jedynie o nastroju, w jaki nas wprawiają określone tymi nazwami utwory, abstrahuje zaś od środków, za pomocą których nastrój taki wywołują.

Gdyby więc ktoś chciał mnie tu jeszcze zapytać, do którego z wymienionych trzech rodzajów zaliczam epos, powieść, tragedię itp., dowiódłby tym pytaniem, że zupełnie mnie nie zrozumiał. Albowiem pojęcie takich poszczególnych gatunków literackich albo nie jest wcale, albo nie jest wyłącznie określone przez sposób odczuwania; co więcej, jest rzeczą wiadomą, że każdy z nich może być zrealizowany przy sposobie odczuwania

O poezji naiwnej i sentymentalnej    373

Jednakże stan taki nie tylko istnieje przed początkiem kultury, lecz jest też tym stanem, jaki kultura, jeżeli ma ona wszędzie jakąś jedną określoną tendencję, stawia sobie za cel ostateczny. Jedynie idea takiego stanu i wiara w możliwość jego urzeczywistnienia może pogodzić człowieka ze wszystkimi dolegliwościami, na jakie on jest narażony postępując drogą kultury; gdyby miała to być tylko chimera, w pełni usprawiedliwione byłyby skargi tych, którzy w rozwoju społeczeństw i w szkoleniu intelektu widzą tylko zło i ów porzucony stan naturalny uważają za prawdziwy cel ludzkości. Dla człowieka żyjącego w warunkach kultury jest więc rzeczą niezmiernie ważną otrzymać zmysłowe potwierdzenie możliwości urzeczywistnienia owej idei w świecie zmysłowym, możliwej realności takiego stanu; ponieważ zaś - doświadczenie nie tylko takiej wiary nie wspiera, lecz

nie tylko jednego typu i że w konsekwencji może reprezentować kilka z wymienionych przeze mnie rodzajów.

Na zakończenie pragnę jeszcze zauważyć, że jeśli jest się skłonnym uznać poezję sentymentalną, co jej się słusznie należy, za jedną z gałęzi (a nie za obcą narośl) prawdziwej sztuki poetyckiej i za jej wzbogacenie, to i ją należy brać pod uwagę przy klasyfikacji gatunków literackich i w ogólności w całej kodyfikacji literatury, która dotąd wciąż jeszcze opiera się jednostronnie na wzorach poetów starożytnych i naiwnych. Poeta sentymentalny odbiega od naiwnego w punktach zbyt istotnych, by można było bez zadawania mu gwałtu stosować do niego wszędzie formy, które wprowadził tamten. Niewątpliwie trudno jest przy tym zawsze odróżnić należycie wyjątki, wynikające ze specyfiki rodzajów, od wyskoków, na jakie sobie pozwala brak talentu. W każdym razie doświadczenie nas poucza, że w rękach poetów sentymentalnych (także najznakomitszych) ani jeden gatunek poetycki nie pozostał zupełnie taki sam, jakim był u starożytnych, i że pod starymi nazwami wprowadzane były nierzadko gatunki zupełnie nowe.