Obraz 5 (2)

Ryszard Przybylski

[203

148

giczną" Nebaby (III, 1 i 10). Narrator nie jest bowiem zafascynowany osobowością bohatera. Inna dygresja jest wstawką liryczną (I, 7) nie bardzo powiązaną z akcją poematu. Ma ona wyraźnie formę elegii filozoficznej i wywodzi się z tak częstych w naszym i europejskim sentymentalizmie „dumań na łonie natury”. Jeszcze inna zaś — jest apostrofą skierowaną przez narratora do swoich współczesnych i nosi niemal polityczny charakter. Dotyczy rewolucji chłopskiej i jest błaganiem, aby synowie tej ziemi” zechcieli wyciągnąć naukę z koliszczyzny.

„Portret wewnętrzny” i dygresje narratora były związane u Byrona x wyjątkowym rozjątrzeniem wrażliwości zarówno bohatera powieści poetyckiej, jak i samego narratora, za którym krył się autor romantyczny, postać tyle upozowana, co przebiegła. Zarówno buntownik, jak sam narrator, podporządkowani romantycznemu prawu teatralizacji świata. zachowują się u Byrona z pewną kokieterią, znamionującą ciągoty do aktorstwa. Są to tylko ciągoty, ponieważ teatralizacja świata w powieści poetyckiej znajduje się dopiero w zaczątku. Kiedy romantyzm osiągnie pełny rozwój, w wagnerowskiej operze każdy bohater będzie już tylko histrionem. Kokieteria bohatera lubującego się w uzewnętrznianiu swoich przeżyć zamieni się w kabotyństwo, które spotęguje koturnowy patos. Od bajronkznego buntownika do wagnerowskiego histriona nie jest więc znowu aż tak daleko.

W polskiej powieści poetyckiej fascynacja bohatera własnymi przeżyciami nigdy me osiągnęła takiego stopnia nasilenia, jakie da się zaobserwować u Byrona. W Marti Malczewskiego wszyscy oczekują z rezygnacją spełnienia się tragicznego losu. W poemacie tym nie ma lubowania się własnym dramatem. Są tylko melancholijne medytacje o doli ludzkiej. W bohaterze- Zamku kaniowskiego Goszczyńskiego kłębi się niewiedza i przerażenie, kapitulacja i zgoda, ale nigdy nie usiłuje on kokietować grozą własnych przeżyć. Kiedy Polacy odsłaniają siódmą zasłonę bytu,^- zapominają o pozie, ó której Byron pamięta w każdej chwili. Konradowi Wallenrodowi po prostu nie wypada frymarczyć swoimi przeżyciami: za wielkie to i za bolesne sprawy.

Bohater polskiej powieści poetyckiej nie ma więc zadatków na histriona. Gatunek ten. tylko z pozoru epicki, miał tendencję do przekształcenia się w szereg teatralnych scen. Ale mimo wszystko nie było to baj-ronowskie theatrum mumii* w którym nawet zagłada nie przeszkadza bohaterowi ustawiać się do czytelnika i prezentować z lubością otchłań rozpaczy. Tego elementu łagodzącego swą sztucznością tragizm polska powieść poetycka nie posiada. To nie jest teatr. Jest to zaiste piekielna maszyna niszcząca człowieka, który — przerażony i oszołomiony — nie pomyślał nawet o tym. aby umrzeć efektownie i kokietować swą męką.

W tym romantycznym świecie wszyscy są skazani, ale nikomu nie chce

się pobłaznować. Żeby choć odrobina kabotyństwa, które samo w sobie jest groteską. Nie! Piekielna maszyna pracuje w śmiertelnej powadze. Ale w końcu opowieść o skazaniu człowieka na klęskę i zagładę to sprawa poważna. Zdrada ideałów kultury śródziemnomorskiej to też sprawa poważna. W ogóle romantyzm to sprawa poważna, chociaż nie w taki sposób, jak go traktuje nasza historia literatury, która każdą romantyczną opowieść przyjmuje nadal jak słowa świętej Ewangelii i w uniesieniu zachwyca się tą ponurą uwerturą do wszystkich najnowszych okropieństw ideologicznych.