Obraz5

74 VIII. Państwo - przymus, hierarchia, wspólnota

przy tym swe potrzeby ludnościowe, uwarunkowania ekonomiczne, wymogi bezpieczeństwa, stosunki z innymi państwami itp. Obywatelstwo można także utracić; ustawodawstwa regulują również i tę kwestię. Państwa dążą do tego, aby precyzyjnie ustalić, kto jest i może być, a kto nie jest i być nie może ich obywatelem. Niechętne są bowiem sytuacji, w której dana osoba może się powołać na kilka obywatelstw, ponieważ może to prowadzić do podwójnej lojalności, która w sytuacjach ekstremalnych (np. wojny) bywa groźna dla państwa. Umowy międzynarodowe (por. konwencje o unikaniu podwójnego obywatelstwa) starają się takim sytuacjom zapobiegać. Od przynależności państwowej - obywatelstwa - zależy wiele uprawnień i obowiązków danej osoby, na przykład niektóre prawa socjalne, obowiązek obrony, prawa wyborcze, możliwość zajmowania stanowisk urzędowych itp. Możność korzystania z tych praw wiąże się niekiedy z koniecznością ponoszenia przez państwo znacznych nakładów (prawa socjalne), a obciążenie obowiązkami (np. służby wojskowej) może wiązać się z kwestią bezpieczeństwa państwa. Zdarzają się sytuacje, gdy poszczególne osoby, a nawet całe kategorie osób, stają się apa-trydami (bezpaństwowcami). Dzieje się tak w wyniku rozmaitych wydarzeń dziejowych, na przykład wojen, zamieszek wewnętrznych, rewolucji. Państwa traktują niekiedy (w zakresie niektórych praw i obowiązków) apatrydów zamieszkałych stale na terenie tego państwa jak własnych obywateli.

W czasach najnowszych pojawiło się nowe rozwiązanie prawne dotyczące obywatelstwa. Państwa należące do Unii Europejskiej przyznają nawzajem swoim obywatelom uprawnienia, które tradycyjnie zastrzegały jedynie dla obywateli własnych. Prawem takim jest na przykład czynne (a nawet w niektórych przypadkach bierne) prawo wyborcze w wyborach do organów samorządu terytorialnego. Kształtuje się instytucja wspólnego dla wszystkich obywateli państw członkowskich obywatelstwa Unii Europejskiej.

Obywatelstwo unijne jest ściśle powiązane z obywatelstwem państw członkowskich. Obywatelem Unii Europejskiej staje się z mocy prawa ten tylko, kto jest jednocześnie obywatelem jednego z państw członkowskich zgodnie z jego ustawodawstwem wewnętrznym.

95.    Przymusowość państwa oznacza również to, że może ono, na zasadzie wyłączności o charakterze prawnym, posługiwać się środkami przymusu fizycznego, w tym zbrojnego, chroniąc własne prawa lub broniąc niepodległości. Ochrona porządku prawnego za pomocą środków przymusu polega na tym, że jedynie państwo może egzekwować przy jego użyciu prawomocne orzeczenia sądowe (karne, cywilne, administracyjne), a także - broniąc ładu publicznego - sięgać do przemocy fizycznej, której stosowanie powierza się siłom porządkowym, na przykład policji, żandarmerii, a nawet wojsku. Granicą, której - wedle współczesnych wyobrażeń - państwo przekroczyć nie może, stosując przemoc, wyznaczają podstawowe prawa człowieka, takie zwłaszcza, jak prawo do życia i prawo do godności osobistej.

96.    Prawo międzynarodowe uznaje prawo państw do obrony oraz prawo stosowania, w sytuacjach zagrożenia zewnętrznego, zalegalizowanych środków militarnych. Państwa mogą w tym celu działać samodzielnie lub w powiązaniach sojuszniczych.

Zarazem w stosunkach wewnętrznych państwa starają się na ogół prawnie i faktycznie zmonopolizować w rękach swoich organów stosowanie przymusu fizycznego. Starają się przynajmniej kontrolować stosowanie przemocy fizycznej w stosunkach między obywatelami. Chodzi tu na przykład o utrzymywanie prywatnych sił zbrojnych, wojskowych i policyjnych, wyeliminowanie niekontrolowanego handlu bronią, posiadania broni itp.

97.    Nie zawsze starania o zmonopolizowanie w rękach państwa przymusu fizycznego i środków temu służących przynoszą pożądany skutek. Polska jest dobrym tego przykładem. Przez stulecia nie udało się państwu polskiemu uzyskać monopolu w tym względzie. Na naszym obszarze działały różne prywatne armie (w XVII i XVIII wieku), wobec których władza królewska była zbyt słaba, by móc je zneutralizować. Brakowało także po temu woli politycznej i środków materialnych. Do dzisiaj nie wszystkie państwa zdołały taki monopol uzyskać. Wojny domowe, toczone w niektórych krajach między prywatnymi armiami działającymi pod sztandarami religijnymi czy plemiennymi w interesie miej-