obraz5

ZoLm&wiacze chorób i odwi^&ć&ćżte 'klęsk elementarnych są ludźmi niebezpiecznymi, gdyż primo, mogą czynić i na odwrót, tj. sprowadzić nieszczęście, a secundo — są ludźmi bezbożnymi, starają się bowiem dowieść bezsilności czy nieudolności bóstw. Apel kończy się wezwaniem, aby się udawać w tych sprawach tradycyjnym zwyczajem do świątyń, co znów wyraźnie wskazuje na spadek masowej frekwencji w miejscach wyrocznych. Podobne żądanie, aby boginiom z Eleuzis ofiarowywać dziesięcinę, spotkało się raczej z oziębłym przyjęciem (Isokrates, Paneg. 31).

W klasycznych Atenach pogląd, że bóstw w ogóle nie ma, musiał być czymś wcale nie rzadkim i nie szokującym, skoro nawet obrońca starego porządku, harmonijny i religijny Sofokles, któremu przypadł w udziale zaszczyt odśpiewania hymnu dziękczynnego po zwycięstwie nad perską flotą u brzegów Sala-nnny, w jednej ze swych wcześniejszych tragedii, w Ajaksie, wkłada w usta Teukra takie słowa:

Bo sąd mój w takiej

i toszelkiej wprost rzeczy

Nigdy działaniu bogów nie zaprzeczy.

A jeśli innem kto przejął się zdaniem,

Niech sądzi, jak chce, my przy tern zostaniem ²³ Oczywiście Ateńczycy w swej masie pozostali dość pobożni. Obawiali się kaprysów lo~

²³ Wiersz 1036—1039 w przekładzie Kazimierza Morawskiego, Kraków 1916.

su, szukali pociechy po niepowodzeniach życiowych, niechętni więc byli wszelkim zmianom religijnym, a ponadto zżyli się z okazałymi i radosnymi obrzędami religijnymi. Wyniosła skała Akropolu ze świątynią Dziewicy i posągiem Przodowniczki w Boju z włócznią błyszczącą na setkę stadiów wokół uczyła szacunku i podziwu. Ale głębokiego uczucia religijnego było w tym niewiele, jako że i komediowe drwinki z bogów, i nauki „przyrodników” lub nauczycieli mądrości życiowej oraz kontakty z cudzoziemcami o odmiennych poglądach nie pozostawały bez wpływu na ulicę.

Potrzeby mistyczne, metafizyczne, niezaspokojone przez tradycyjną religię, szukały sobie ujścia w szerzącym się zabobonie i praktykach magicznych. Owa dewiacja pobożności w kierunku zwykłego przesądu znajduje swe odbicie w ewolucji znaczenia słowa bogobojny: deisidaimon. To szacowne ongiś wyrażenie, użyte np. przez Ksenofonta w stosunku do Agesilaosa na oznaczenie jego szczerej religijności, spada z biegiem lat do rzędu karykaturalnego i śmiesznego lęku przed losem — iw tym znaczeniu figuruje w katalogu ludzkich typów pióra ucznia Arystotelesa Teofrasta w jego Charakterach (rozdział XVI). Ten Zabobonnik dokonuje multum niesamowitych i skrupulatnie przestrzeganych obrządków, aby odwrócić od siebie nieszczęścia, wszystko oczywiście jako „bogobojny”. Bogini zaklęć i czarów, rozstajnodroga Hekate, wspina się teraz na boski tron, opróżniony

111