P1100726 (2)

44

______________sLowNną

jrówThfd^Kr ~^P,f^nuj^{ący na} szczycie góry Olimp, król i ojciec bo-.    i- ISie tylko rządzi zjawiskami niebieskimi, zsyła deszcz

pioruny i błyskawice, ale i utrzymuje porządek na świecie. W jed-nym ręku trzyma piorun - narzędzie i atrybut władzy. Zdobył ją wal-cząc przeciw swemu ojcu Kronosowi i tytanom, pokonanych uwięzi} w Tartarze, najgłębiej położonej części podziemnego świata. Na najsłynniejszym, nie zachowanym do dzisiaj, zaliczanym do siedmiu cudów świata posągu wyrzeźbionym przez Fidiasza (po 430 r. przed Chr.) Zeus Olimpijski zasiada na tronie wspartym na orłach; orzeł był jednym z jego atrybutów.

KERY - istoty wyobrażające w Iliadzie Przeznaczenie, które dosięga każdego w chwili śmierci. Na ogół przedstawiane w scenach bitew jako skrzydlate, czarne potwory z wielkimi zębami i długińjl ostrymi pazurami. Rozszarpują trupy i piją krew zabitych i rannyclfl

HARPIE (Porywaczki) - duchy przedstawiane w postaci uskrzydlonych kobiet lub ptaków z ludzką głową i ostrymi szponami. Wergi-liusz umieścił je obok innych potworów w przedsionku Piekieł. Porywały dzieci i dusze - na niektórych grobowcach umieszczano wizeruj nek Harpii unoszącej dusze zmarłego. Homer nic nie mówi o tym, aby tak jak Kery miały ssać krew zmarłych.

HELIOS- bóg Słońca, przedstawiany jako piękny mężczyzna, który jeździ po niebie ognistym rydwanem ze Wschodu na Zachód, wieczorem dociera do Oceanu (Okeanosa).

SATYRY - Aniela Łempicka, komentatorka dramatu Wyspiańskiego, tak objaśnia ich rolę: „Wśród bogów greckich najmniej treści konwencjonalno-alegorycznych, najwięcej osobowości, przy zdecydowanym charakterze przypisywanych tym bożkom cech psychicznych, posiadają satyry. Nie przysługiwała im żadna funkcja ani władza w pilnowaniu porządku świata i ludzkich obyczajów. Bożkowie ci, o ludzkiej głowie i torsie i koźlej postaci od pasa w dół, wyobrażali raczej pewną postawę wobec życia, reprezentując sobą żywioł anar-; chiczny, zresztą niezbyt groźny. Mityczni towarzysze Dionizosa, boga wina, oddani byli zabawie, tańcom, beztroskiej radości, używaniu życia. Bywali niesforni, dokuczliwi, złośliwi. Na scenie Teatru Rozmaitości Wyspiański pozwolił im objawić te cechy, obdarzając ich ponadto temperamentem, bystrością, inteligencją — w czym nie od-«edł od tradycji. Tu należy koniecznie jeszcze przypomnieć ogromnej

| zasługi teatralne satyrów. Jak wiadomo, w obrzędzie ku czci Dioni-[ zosa - powtarzając przekaz legendy - przebrani za satyrów aktorzy | idąc w orszaku boga śpiewali pieśni satyrów, dytyramby. Pieśni te i procesja dały początek greckiej tragedii i teatralnemu widowisku. W czasach, gdy tragedię, oderwaną już od religijnego obrządku, wystawiano w teatrze, wystawiano tam również wesoły dramat satyrowy. W widowisku tym do akcji rozgrywanej na scenie w sposób żartobliwy lub złośliwy mieszały się satyry. Nic innego nie robią satyry w przedstawieniu granym w Teatrze Rozmaitości w Nocy listopadowej,”²⁸

DEMETERI PERSEFONA - tworzą parę określaną często po prostu jako „dwie boginie”, matka i córka, stąd drugie imię Persefony -Kora, które oznacza właśnie córkę. Demeter, siostra Zeusa, była boginią ziemi uprawnej, zbóż, wegetacji. W córce zakochał się Hades, bóg podziemia, porwał ją do swojego królestwa i poślubił. Kora zgadła w Podziemiu ziarnko granatu, co na zawsze związało ją z Hadesem. Demeter usłyszała tylko krzyk porywanej córki, nie wiedziała, co się stało, i serce zamarło jej z rozpaczy - dziewięć dni i dziewięć nocy, nie jedząc i nie pijąc, błądziła po świecie z płonącymi pochodniami w rękach szukając zaginionego dziecka, dopiero Helios wyjawił jej, co się wydarzyło. Rozgniewana bogini przestała pełnić swoje boskie obowiązki. Wówczas ziemia przestała wydawać plony. Zeus nakazał więc Hadesowi zwrócić Korę matce, ale było już za późno -postanowiono więc, że część roku Kora spędza z matką na ziemi, część z mężem w jego królestwie. Na wiosnę Persefona opuszcza Podziemie i wraz z jej powrotem pierwsze kiełki puszczają nowe pędy; jesienią, w czasie siewów wraca do Hadesa, wtedy ziemia znów staje się bezpłodna i trwa zima. Mit ten przedstawia starożytne nadzieje na odrodzenie. Powrót i odejście bogini, żale opuszczonej matki, przedstawiano w Grecji podczas corocznych misteriów eleuzyń-skich. Choć w dramacie jest już listopad, Wyspiański nawiązuje do misteriów jesiennych, obchodzonych we wrześniu, przedstawiających ponowne zaślubiny Persefony z Hadesem. Nad kolumnadą pałacu łazienkowskiego stoją posągi czterech postaci kobiecych przedstawiających cztery pory roku.

²⁸ Cyt. za: S. Wyspiański, Noc listopadowa. Przewodnik po „Nocy listopadowej', opracowanie A. Łempicka, Kraków 1971, s. 74-75.