PC190006

4. Dystrybucja - sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój, jest ona różna w zależności od fazy ontogenezy.

Cechy podlegające rozwojowi można podzielić na jakościowe i ilościowe. Cechy jakościowe zdeterminowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny. Na cechy te nie mają wpływu czynniki parage-netyczne i środowiskowe. Są to np.: liczba kręgów w kręgosłupie, liczba palców u rąk i nóg, liczba żeber, grupa krwi, struktura tęczówki oka. Zakres zmienności tych cech jest warunkowany genetycznie w ramach charakterystycznych właściwości danego gatunku.

Cechy ilościowe są zdeterminowane dużą liczbą „słabo działających genów” w podobnym kierunku, czyli są poligeniczne. Ponieważ jednak geny mogą tworzyć kombinacje, stąd własnością tych cech jest gama form i wielkości przejściowych (Malinowski 1980). Oprócz tego cechy te w trakcie rozwoju ulegają stałym przemianom i wpływają na nie również czynniki egzogenne (środowiskowe). Przykładem tych cech są: wysokość i ciężar ciała, pigmentacja, inteligencja. Cechy ilościowe charakteryzuje zmienność ciągła między skrajnymi kategoriami, a większość osobników posiada ich pośrednie wartości.

Cechy poligeniczne wykazują w rozwoju osobniczym pewną plastyczność. Ten luz pozwala na to, by organizmy w indywidualny sposób realizowały ontogenezę pod wpływem czynników zewnętrznych, np. wysokość ciała osobnika jest zdeterminowana genetycznie tylko w pewnym zakresie, zaś wartości ostateczne osiągnięte przez osobnika zależą od warunków, w jakich przebiega rozwój - mogą więc w złych warunkach osiągnąć dolną, a w dobrych górną granicę owego zakresu (Malinowski 1980).

1.3. Samoregulacja procesu ontogenezy

Wszystkie organizmy żywe, w tym również organizm człowieka, charakteryzują się zdolnością do samoregulacji, determinowaną jego wyposażeniem genetycznym. Zdolność tę nazywamy homeostazą, a ujmując to zjawisko w czasie określamy mianem homeorezy.

Homeostaza ontogenetyczna - homeoreza, jest to zjawisko polegające na utrzymywaniu stanu równowagi dynamicznej - w ramach normy reakcji osobnika - między czynnikami wewnętrznymi organizmu I ciągle zmieniającymi się czynnikami środowiska zewnętrznego.

Proces samoregulacji w ontogenezie ma charakter bardzo złożony. Ze względu na wieloraki zestaw współzależności, zasadniczy mechanizm

tego zjawiska do tej pory nie został dostatecznie poznany (Cieślik i wsp. 1985).

Według I. Szmalhauzena proces samoregulacji ontogenezy sterowany jest następującymi zasadami:

1)    rozwój według programu zadanego przez materiał dziedziczny,

2)    rozwój odpowiedni do określonego środowiska zewnętrznego, tj. w zależności od środowiska zewnętrznego,

3)    regulacja rozwoju ontogenetycznego poprzez korygowanie odchyleń i odtwarzanie normalnych reakcji podczas zakłóceń.

Realizacja wymienionych zasad da się wyjaśnić na przykładzie osobnika i populacji (te dwa poziomy biologiczne, tj. poziom osobnika i populacji, dla naszych celów są najwłaściwsze). Dla ułatwienia zrozumienia tego zjawiska wyjaśnijmy go na przykładzie osobnika. Powołajmy się na fakt następujący. Mówimy, że nie ma dwóch identycznych osobników pod względem budowy morfologicznej, anatomicznej, fizjologicznej czy psychicznej, nie ma więc również, inaczej mówiąc, dwóch identycznych linii rozwojowych, kształtujących obraz fenotypowy osobnika w ontogenezie. Zatem samoregulacyjny charakter procesu ontogenezy jest dla każdego osobnika specyficzny, określony jego wyposażeniem genetycznym (Cieślik i wsp. 1985).

Mechanizm samoregulacji najczęściej nazywany jest giętkością rozwojową albo plastycznością rozwojową (J.M. Thoday) bądź kanalizacją rozwojową albo buforowaniem zjawisk rozwojowych (C.H. Waddington).

Cieślik i wsp. (1985) podkreślają, że obydwie te koncepcje w gruncie rzeczy zmierzają do tego, że wszelkie niekorzystne odchylenia od właściwego, genetycznie zdeterminowanego przebiegu rozwoju, będące wynikiem interakcji z czynnikami środowiska zewnętrznego, w indywidualnym rozwoju ontogenetycznym są natychmiast kompensowane przez działanie aparatu samoregulacji. W tym wypadku jest nim owa plastyczność rozwojowa lub kanalizacja rozwoju. Innymi słowy mechanizm samoregulacji zabezpiecza rozwój, w ramach normy reakcji osobnika, nawet w obecności przypadkowych odchyleń czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Omawiany homeostat ontogenetyczny jest więc właściwością organizmu otrzymaną na drodze genetycznej.

Różne mechanizmy samoregulacji opisuje szerzej Cieślik (1980), przedstawiając własną koncepcję wielopoziomowego rozwoju fenotypo-I wego populacji i osobnika w ontogenezie.

17