pic 11 06 141636

wieka”¹. Szczególną uwagę poświęciła przy tym problematyce kierunków awangardowych, ponieważ w ich ramach aktualizowały się pewne metody stosowane w literaturze popularnej (niektóre utwory Baudelai-re’a i Rimbauda, kolaże dadaistów).

Nawiązując do interesujących nas problemów parę słów poświęcę teraz różnicom pomiędzy literaturami czeską a słowacką. W czeskim kontekście już na początku XX wieku ukonstytuowały się typy literatury popularnej, które w Słowacji pojawiły się dopiero w latach trzydziestych. Skala odmian literackich piśmiennictwa popularnego była w Czechach o wiele bogatsza. Tylko w takiej sytuacji mogły powstawać z jednej strony próby opisania i interpretowania tej dziedziny zjawisk (Marsyas Capka), z drugiej zaś próby ich wykorzystywania w wysokiej literaturze w funkcji czynników innowacyjnych, niekiedy zaś jako obiektów poczynań parodystycznych (twórczość poetystów, autorów z kręgu prasy i in.). Wspomniane próby przejawiały się w czeskim środowisku w latach dwudziestych, najwyraźniej w manifestach i praktyce poetyckiej poetystów². Prowadziły do programowego zainteresowania się miejscami i sposobami ludowej rozrywki, jak variete, cyrk, ludowe zabawy, boiska piłki nożnej, western, powieść sentymentalna i film. Wzrósł ciężar gatunkowy postaci z tego środowiska (klown, kuglarz). Podobne tendencje wystąpiły u autorów, dla których punktem wyjścia były doświadczenia praktyki dziennikarskiej (Capek, Polaćek, Bass). Formy kontaktów z literaturą popularną były różne, ale wspólny był sens całej orientacji: przeniknięcie do jak najszerszego kręgu czytelników, zainteresowanie nową twórczością także nietradycyjnych grup odbiorców, rozszerzenie granicy tego, co „estetyczne” E. Strohsova pisze o tym: „Powojenna demokratyzacja życia i sztuki kszałtuje na nowych podstawach stosunek między centralnym kręgiem sztuki a jej peryferiami, wpływa na ich zbliżenie i na zacieranie między nimi granic. Wciąganie peryferyjnych zjawisk do sztuki koresponduje z szerszym procesem wciągania nowych zjawisk powszedniego, codziennego życia do sztuki, z procesem zacierania dawnych granic między tym, co poetyckie, a powszed-

n”28

moscią

Podobne zadania są charakterystyczne dla literatury już rozwiniętej. W Słowacji w okresie międzywojennym nie były jeszcze programem dnia. Pewna symbioza między wysoką literaturą a formami popularnymi zachodziła wprawdzie w twórczości niektórych pisarzy realistycz-

nych (Vajansky, Jesensky)²⁹, ale miało to zdecydowanie inny sens niż w realizacjach twórców awangardowych.

Dopiero w okresie międzywojennym doszło bowiem w literaturze słowackiej do ukonstytuowania się niektórych gatunków i odmian piśmiennictwa popularnego. Chodzi tu zwłaszcza o powieść historyczno--sensacyjną. Zapóźnienie w rozwoju wyjaśnia fakt, że w czasie kiedy „narodowa” funkcja literatury uwydatniała się w sposób szczególny, jej wyłącznie rozrywkowy charakter był nie do pomyślenia³⁰. Dopiero kiedy literatura zaczęła się uwalniać od więzów „obowiązku narodowego”, pewien wpływ poczęły wywierać wzory z literatur sąsiednich, zwłaszcza polskiej i węgierskiej, gdzie gatunki historyczno-sensacyjne były tak rozwinięte, że wykraczały poza ramy literatury popularnej, przechodząc do wysokiej (Sienkiewicz, Jókai — obaj znani z przekładów)³¹. Jeśli słowacka powieść historyczno-sensacyjna chciała być przynajmniej w pewnym stopniu wierna faktom historycznym, musiała wykazać się „demo-kratj^zmem” przy doborze środowisk i postaci. Interesujący jest też fakt, że pierwsi autorzy utworów historyczno-sensacyjnych weszli do literatury wysokiej: Niżnansky poezją o orientacji ruralistycznej, Hruśovsky prozą o charakterze ekspresjonistycznym. Później jednak doszło do pierwszych oznak zróżnicowania się gatunków: intencją wspomnianych autorów stała się „sensacyjność”, a Jozef Branecky wyeksponował głównie „sentymentalizm”.

Po pojawieniu się tych gatunków w latach trzydziestych zainteresowanie autorów literaturą popularną przygasło i pojawiło się z nową siłą niemal 40 lat później w twórczości młodej generacji literackiej. W chwili obecnej nie jest już istotne konstytuowanie, ale aktualizacja i parodia niektórych elementów literatury popularnej. Przykładem takiego aktualizowania się jej we współczesnej prozie słowackiej jest twórczość Petra Jarosa, Pavla Hruza i paru innych autorów.

W poszczególnych nowelach z tomu Krvaviny (którego sam tytuł, wskazujący na związek z krwawymi historiami, antycypował „horroro-wy” charakter fabuły) wykorzystał Jaros³² w większym czy mniejszym stopniu właśnie elementy literatury popularnej. W opowiadaniu Pacho, hybaky zbójnik wprowadził na scenę typową postać słowiańskiego folk-

---\

²⁹    Przy Jesenskim mamy na myśli adaptację pewnych elementów powieści sentymentalnej w Demokratach.

³⁰    Zwraca na to uwagę V. P e t r i k w artykule L'udove romany Joźa Niźnan-skeho, [w:] Hl'adanie pritomneho casu, Bratislava 19707~s7~2S8—239.

³¹    Nie można przy tym pominąć wpływu lektury niemieckich, austriackich i węgierskich czasopism na „przygotowanie” autorów i czytelników.

3-> p. Jar oś, Krvaviny, Bratislava 1970; P. Hniz, Okultizmus, Bratislava 1968.

1

^£C G r a m s c i, op. cit., s. 83; podobnie to formułował U. Eco.

2

Zob. V. N e z v a 1, Manifesty, eseje a kriticke projevy z poetizmu, Praha 1967; prace K. Teigego; manifesty poetyzmu itd.

^2S S t r o h s o v a, op. cit., s. 128.