skanowanie0036 (33)

i Derridę, czyli jako życie po życiu, kontynuacja przez odrodzenie, 1 nie zaś pojmowane jako kopia¹.

W latach 20. XX wieku brazylijscy moderniści zaproponowali 1 nowe spojrzenie na największe europejskie tabu, kanibalizm. W Ma-nifesto Antropófago Oswalda de Andrade² opisany jest przypadek I portugalskiego biskupa, którego brazylijscy Indianie zjedli w rytuale J kanibalistycznym w 1554 roku, a opisowi towarzyszy komentarz, że i można to zdarzenie rozumieć na dwa sposoby. Z perspektywy eu- 1 ropejskiej była to skrajna ohyda, czyn świętokradczy, pogwałcenie 1 wszelkich norm cywilizowanego zachowania. Kaci europejskiej Inkwizycji stosowali wprawdzie potworne tortury, lecz nie posuwali się do zjadania swoich ofiar. Kiedy jednak spojrzeć na to z nieeuropejskiego punktu widzenia, zjedzenie kogoś, kogo darzy się szacunkiem, aby poprzez spełnienie ofiary wchłonąć siłę czy cnoty owej osoby, było czynem w pełni akceptowalnym. Poza tym w samym centrum chrześcijańskiej mszy znajduje się symboliczne spożycie Ciała i Krwi Chrystusa, zatem kultura akceptująca kanibalizm jako przejaw szacunku może chrześcijaństwo interpretować na swój sposób. Ruch antropofagiczny widział w tej podwójnej perspektywie metaforę relacji między kulturą europejską a brazylijską. Jak ujął to Randall Johnson:

Metaforycznie rzecz ujmując, reprezentuje to nową postawę wobec stosunków kulturowych z mocarstwami hegemonicznymi. Naśladownictwo i wpływ w tradycyjnym znaczeniu nie są już możliwe. Antropofagowie nie chcą kopiować kultury europejskiej, lecz ją pożreć, wykorzystać jej aspekty pozytywne, a odrzucić negatywne, i stworzyć oryginalną kulturę narodową, która byłaby źródłem artystycznego wyrazu, nie zaś zbiornikiem wypracowanych gdzie indziej form kulturowej ekspresji³.

Łatwo zrozumieć, dlaczego tę metaforę zaadaptowali później dla swoich potrzeb translatolodzy. Antropofagowie sugerowali, że modele europejskie powinny ulec pożarciu, aby ich cnoty przeszły do dzieł pisarzy brazylijskich. Ten obraz przemienia stosunek władzy między kulturą europejską a brazylijską; pisarz brazylijski nie jest naśladowcą, nie jest w żaden sposób podległy europejskiej tradycji literackiej, kiedy zaś ją kontestuje, nie polega to na całkowitym jej odrzuceniu. Pisarz brazylijski wchodzi w interakcję z kulturą źródłową, czerpie z niej i karmi się nią, lecz tworzy coś zupełnie nowego. W przypadku przekładu metafora ta nabiera szczególnego ciężaru gatunkowego, ponieważ tłumacz pożera tekst źródłowy i rodzi go na nowo, tak jak pisała Madame de Gournay przed blisko czterystu laty.

Głównymi praktykami i teoretykami kanibalistycznej koncepcji przekładu są Haraldo i Augusto de Campos. W swojej pracy umyślnie zacierają granice między systemami źródłowymi i docelowymi - na przykład dokonany przez Haralda de Campos przekład Fausta Goethego, opublikowany w 1979 roku, nosi tytuł Deus e o diabo no Fausto de Goethe [Bóg i szatan w Fauście Goethego]. Tytuł ten podkreśla związek między Goethem-autorem i jego Faustem, a jednocześnie bezpośrednio nazywa tematykę dzieła, zderzenie tego, co szatańskie, i tego, co boskie. Ponadto śmiało zaznacza obecność tłumacza/pisarza oraz jego stosunek do niemieckiego twórcy Fausta. Dla czytelników brazylijskich tytuł ten niesie jeszcze dodatkowe znaczenie: stanowi odwołanie do filmu Glaubera Rocha Deus e o Diabo na Terra do Sol [Bóg i szatan w krainie słońca]³³. Jak zauważa Elsę Veira:

Sam tytuł sugeruje, że kultura „przyjmująca” będzie przenikać i przekształcać kulturę oryginału [...] na podstawie tytułu możemy orzec, że przekład nie jest już jednokierunkowym przepływem z kultury źródłowej do docelowej, lecz dwukierunkowym przedsięwzięciem transkulturowym³⁴.

J. King, London: Faber and Faber, 1987, s. 41-59. O. de Andrade, Manifesto An-tropófcigo, w: A. Candido i J.A. Castello, Presenęa da Literatura Brasiliera, t. III, Modenwnw, Sfto Paolo: Difus&o Europóia do Livro, 1968, s. 68-74.

⁸⁸ Wdzięczna jestem Elsę Veirn, że zwróciła mi na to uwagę, ii E. Velra, op.cit,

1

   Zob. E. Veira, Por uma teoria pos-modema da traduęao, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Minas Gerais; pierwszy rozdział rozprawy został zaprezentowany jako doktorancka praca seminaryjna w Graduate School of Com-parative Literary Theory and Translation Studies w University of Warwick. Jestem Elsę Veira niezmiernie wdzięczna za zapoznanie mnie z pracą brazylijskich teoretyków przekładu.

2

   O. de Andrade, Manifesto Antropófago_t w: A. Candido i J.A. Castello, Pmenęct da Literatura Brasiliera, t. III, Modernismo_t Sao Paolo: DifusBo Euro-póin do Livro, 1968, s. 68-74.

3

^:,a R, Johnson, Tupy ot not Tupy: Cannibalism and Nationalism in Contem-porary Bra/Mian Literaturo, w: Modern Lutin American Fiction: A Suruey, red.