skanuj0060 (45)

Epoka piśmienna — doba staropolska

118 tekstu (szczególnie w słownictwie i składni); kunszt weryfikacyjny w poezji i retoryczna dyscyplina w prozie. Oczywiście nie wszystkie utwory doby staropolskiej mieszczą się w ramach tego modelu, tam jednak, gdzie wyliczonym zasadom towarzyszył autentyczny talent twórcy, powstawały prawdziwe arcydzieła — jak Bogurodzica. Ponieważ jednak artyzm tej pieśni jest sprawą stosunkowo dobrze znaną, i ponieważ na niej bynajmniej się nie kończą utwory wysokiej klasy artystycznej naszego piśmiennictwa średniowiecznego — dla zilustrowania sformułowanych uprzednio zasad średniowiecznej stylistyki wybierzemy inny przykład. Będą nim Kazania świętokrzyskie - tekst, z którego rangi artystycznej mało kto poza specjalistami zdaje sobie sprawę.

Rola liczby, wyliczeń, powtórzeń, paralclizmów, rymu i rytmu (Kazania stanowią udaną próbę przeszczepienia na polski grunt zasad tzw. ars dictandi. czyli łacińskiej prozy zrytmizowanej i rymowanej) oraz rctoryczności wyraźnie uwidacznia się m.in. w następujących fragmentach: „A piąte dani są nam anjcli święci na nauczenie naszego nieumienia [...]. A ósme anjcli święci dani nam są na oświecenie naszego sąmnienia. A dziewiąte dani są święci anjeli w towarzystwo wiecznego krolewania” (zauważmy, przy całym rygoryzmie stylistyczno-retorycznym, dążność do unikania monotonii: dani są nam anjeli święci — anjeli święci dani nam są dani są święci anjcli). „I mówi syn Boży: wstań, otbądź, prawi, stadła grzesznego, pośpicj się w lepsze z dobrego, pojdzi tamo do królestwa niebieskiego [...1“. „Bo trojaka rzecz króla mocniejszego pokazuje: ustawiczne wiciężstwo, mocne włodyczstwo, wielikie bogatstwo.” Zwróćmy jeszcze uwagę na umiejętne wykorzystanie wartości stylistycznej szyku: „Idzie lobie kroi zbawiciel, iżby nas ol wieczne śmirci zbawił” — wysunięcie na początek zdania orzeczenia idzie dynamizuje treść całości (każdemu się zapewne w tym miejscu przypomną takie przykłady, jak „Idzie, idzie Bóg prawdziwy, Idzie sędzia sprawiedliwy”, „Idzie żołnierz borem, lasem” i inne podobne). W słownictwie Kazań świętokrzyskich rzeczowniki (31%) przeważają nad czasownikami (28%), a z kolei wśród rzeczowników przeważają abstrakcyjne; (w cytowanych wcześniej fragmentach mamy nauczenie, nJeumienie, oświecenie, sąmnienie, kr olewanie, towarzystwo, włodyczstwo, bogatstwo). Pod koniec średniowiecza stosunki te uległy pewnej zmianie i na przykład w Roz-

mowie mistrza Polikarpa ze śmiercią obok nagromadzeń rzeczow- 119 nikowych („Wojewody i ezestniki, wszytki świecskic miłostniki, bądź książęta albo grabie, wszytki ja pobierzę k sobie") spotykamy już także i czasownikowe („Ja się nad niemi pomściła, a swą kosę ucieszyła. Jać też dziwy poczynam, jedny wieszam, drugie ścinam”).

Liczne i ostre rygory formalne wraz zc wspomnianą już zależnością od obcych (łacińskich i czeskich) wzorców i wymogiem (uzasadnionym względami kultowymi) wierności wobec przekładanych, przerabianych czy parafrazowanych pierwowzorów — powodują jednak, że w okresie późnego średniowiecza język artystyczny staje się coraz bardziej szablonowy.