skanuj0071 (12)

32

przecież zasadnicza treść Dzienników Witolda Gombrowicza, który wyczuł to zjawisko najwcześniej. Zwracają uwagę koncepcje „transgresji jednostki ludzkiej” Józefa Koziełeckiego, analizy „zamkniętego umysłu” Allana Blooma, „fale cywilizacyjne” Alvina i Heidi Tofflerów, wyniki badań „megatrendów cywilizacyjnych” Johna Naisbitta i Patricii Abur-dene, badania stanu mentalności Polaków Jadwigi Koralewicz i Marka Ziółkowskiego oraz studia nad konsekwencjami stanu wykształcenia Polaków Zbigniewa Kwiecińskiego. To tylko niektórzy badacze, bliscy umysłowi autora tego tekstu.

6. Nowy indywidualizm

Koncepcje jednostki ludzkiej początkowo powstające naturalnie, a w ostatnim stuleciu konstruowane przez uczonych, cechują dwie zasadnicze właściwości Są one wyrazem realnych problemów ludzi w danym okresie historycznym, a co szczególnie ważne - wydaje się, że żadna z nich nie zanika. Przybierają tylko różne postacie zależnie od warunków cywilizacyjnych. Oznacza to, że zasadnicze problemy ludzi nie zanikają. Zmieniają tylko swój zakres i lokalizację. Może są one nie do rozwiązania i stanowią stałą wielowymiarowej ambiwalencji każdej jednostki ludzkiej? Może one nie tyle pojawiają się, ile są z czasem dopiero dostrzegane w wyniku nowych doświadczeń, głębszej wiedzy i innych niż uprzednio wyzwań. Tak było na przykład z indywidualizmem biologicznym, ujawnionym wyraźnie dopiero przez psychoanalityczną koncepcję człowieka.

Oznacza to, że różne problemy ludzi istnieją obok siebie, tak jak „indywidualiści naturalni”, „kolektywiści ideowi” czy „indywidualiści biologiczni”¹ żyją obok siebie, nieraz w tych samych rodzinach lub w dzielnicach naszej globalnej metropolii².

Może typ nowego indywidualisty jest fazą przejściową osobowości wynikającą z braku szansy na znalezienie odpowiedniego wzoru samookreślenia i trudności odkrycia siebie takiego, za pomocą kategorii psychologii osobowości uformowanej w warunkach cywilizacji przedmiotów? Oznaczałoby to, że pojawia się konieczność sporządzenia specyficznej dla rewolucji podmiotów siatki pojęć, gdyż niezależnie od formy, w jakiej to się odbędzie, wyjście z ram człowieka przedmiotu staje się koniecznością.

Sądzę, że pojawia się wiedza niezbędna do takiej transformacji koncepcji. Już na początku zmian, w latach sześćdziesiątych, z inspiracji psychologów humanistycznych wysunięto i zaczęto akceptować, bez żadnego nacisku z zewnątrz, całkiem nowe założenia dotyczące zasady rozwoju osobowości człowieka. Głosili oni, że nie da się dokonać sensownych zmian świata, zmieniając jego instytucje. Zmianie musi ulec jednostka ludzka³. Pśychologowie uświadomili sobie ponadto, że nie da się zmienić jednostki ludzkiej, o ile nie uczyni tego ona sama: Nie jest ona przy tym w stanie zmienić się w wyniku aktu woli⁴. Pojawił się pogląd, że zmiany rozwojowe osobowości, konieczne do istnienia osoby, są wynikiem nie jej przystosowania do tu i teraz, ale adaptacją do stanów przyszłych, których ustalenie jest aktem twórczym. Dlatego nazwałem ten mechanizm rozwoju adaptacją twórczą⁵.

Łatwo uzasadnić pogląd, że do czynników, które miały i mają wpływ na rewolucję podmiotów, należy przede wszystkim ten ich zestaw, który spowodował kompromitację tradycyjnych norm postępowania, ujawnił nieudolność działań kolektywnych i wymusił zmiany w edukacji Zwłaszcza że ludzie są coraz powszechniej kształceni, masowo wyrywani ze swoich maleńkich ojczyzn, stawiani przed zadaniami, w których ani ich osobiste doświadczenie, ani doświadczenie ich ojców nie przydaje się na wiele. Muszą stawać się „nowymi indywidualistami”⁶ albo kompensować niepewność „radykalizmem, fundamentalistycznym”, albo w ogóle zrezygnować z funkcji wartościowania i stać się „sytuacjonistami”, działając na zasadzie maksymalizacji sukcesu, cokolwiek by przez ten sukces

1

   Kategorie te będą wprowadzone i wyjaśnione w części drugiej.

2

   „Globalna metropolia" wydaje się pojęciem bardziej adekwatnym do realiów naszych czasów niż „globalna wioska".

3

   Por. K. Obuchowski, W poszukiwaniu.... op. cit.

4

   Por. K. Obuchowski, Zmiany osobowości — założenia i tezy, Forum Psychologiczne, 1997, LII, nr 2.

5

   Pierwsze ujęcie w: K. Obuchowski, Adaptacja twórcza. Warszawa, KiW, 1985. Zestaw tez z nią związanych zawiera rozprawa: K. Obuchowski, Zmiany osobowości... op. cit. Dodam, że adaptacja twórcza nie eliminuje procesów przystosowawczych lub kompensacyjnych.

6

   Być może nie jest- to nazwa najbardziej szczęśliwie dobrana. Po prostu wpadłem na nią w okresie, gdy zajmowałem się psychologią indywidualizmu i kolektywizmu.