skanuj0092

174 Slowotwóratwo

tzn. przemieszczenia granicy wskutek zmiany poczucia podzielności słowotwórczej wyrazu. Oczywiście nie należy tego tak rozumieó, że mówiący zdają sobie sprawę z takiego lub innego podziało w wynika jakichś lo-giczno-abstrahujących operacji myślowych, które przeprowadza właśnie gramatyk. Raczej należy przypuścić, że w masie wyrazów na -arnia właśnie ów zespól morfemów narzuca się świadomości jako wyodrębniona całość.

Że u rozwojowej podstawy formacji zawierających przyrostkowe mor-femy -ar-, -ni(a) były wyrazy, których formantem byl przyrostek' -ni(a), a pinem twór zakończony przyrostkiem -ar- (w wyrazie podstawowym oboczna postać -arz) to wynika z samej narastającej struktury słowotwórczej. Formant -ni(a) i- *-mja tworzył nazwy miejsca, gdzie się coś robi, sporządza, przechowuje albo sprzedaje. Takim starym wyrazem jest zapewne piekarnia-, jego podział na piekar-nia popierają takie formacje, jak polskie drwalnia, ros. konahnja z rzeczownikiem nazywającym sprawcę czynności w pniu. Tak samo podziclnc na pień ukształtowany z podstawowego wyrazu na -arz i formant -nia były wyrazy tokarnia stolarnia ślu-sarnia blacharnia itp. Jak nam przykład wyrazu drukarnia pokazał, mogła zajść i zaszła w pewnych wypadkach perintegracja: dawne drukar-nia doznało przemieszczenia granicy druk arnia-, pień został uszczuplony o mor-fem przyrostkowy, formant -nia rozszerzył się kosztem pnia o przyrostek -ar, z którym tworzy nowy złożony formaut -arnia. W związku z perintegracją dokonał się tu specyficzny proces morfologiczny zwany absorpcją (por. łae. absorbeo 'pożeram, połykam, pochłaniam’): część pnia ar- została pochłonięta przez pierwotny formant -nia, wskutek czego powstaje nowotwór przyrostkowy ,-arnia, który zaczyna funkcjonować jako nowy formant. Jego podstawą nie musi być już wyraz podstawowy na -arz, ale inny rzeczownik, byle całość takiej formacji miała sens jako nazwa miejsca związanego jakoś z przedmiotem, który ów rzeczownik podstawowy nazywa, np. bażantarnia szparagarnia bananiarnia ciastkarnia. Te przykłady są szczególnie pouczające i dowodne dlatego, że nie ma wyrazów (przynajmniej nie podaje ich Słownik warszawski) bażantarz (jest bażantnik), szparagarz bananiarz ciastkarz, a- więc nie mogły one dostarczyć pnia dla owych pochodnych. Nowy formant -arnia zaczyna się toż łączyć z pniami czasownikowymi, np. palarnia suszarnia powielarnia wylęgarnia. Są wreszcie wypadki, gdy od tego samego pnia rzeczownikowego mogą się tworzyć pokrewne, ale nie pozostające względem siebie we wzajemnym stosunku wyrazu podstawowego i pochodnego, wyrazy z formantem -arz, -arnia, np. owocarz i ou-ocarnia, psiarzi psiarnia, owczarz i owczarnia.

Innym przykładem nowego formantu, powstającego przez perintegrację i absorpcję, może być formant -czyk, na który złożyły się dwa przyrostki: •cz (oboczna postać -cc) i -yk. Stan pierwotny, kiedy przyrostek -cz należał jeszcze do pnia, pokazuje nam wyraz chłopcz-yk, pochodny od chłop-icc, szewęz-yk pochodny od szewc (starsze szwi-ec). Wyodrębniony przez absorpcję formant -czyk występuje z rozmaita funkcja znaczeniotwórczą w takich wyrazach, jak piekarczyk garncarczyk ślusarczyk kowalczyk Piwowarczyk; poznańezyk Chińczyk liso-wczyk towiańczyk. Że to już nowy formant -czyk, dowodzi brak podstawowych rzeczowników z formantem -cc, w rodzaju piekarzec poznaniec itp.

Proces perintegracji i absorpcji może sprawiać nieraz pewne trudności w analizie wyrazu na pień i formant, a więc także w ustaleniu wyrazu podstawowego. Istnieje na przykład szereg rzeczowników z formantem -ik, które pochodzą od przymiotników z formantem -ny, jak pomocny : pomocnik, podróżny : podróżnik. Na tle takiej formacji zaszła w świadomości mówiących zmiana poczucia jej budowy, przesunęła się granica morfologiczna pnia i formantu, dokonała się perintegracja, której rezultatem jest nowy, wyodrębniony formant -ńik. Funkcjonuje on niewątpliwie w takich wyrazach odezasowłókowych, jak np. bojownik kierownik pracownik, w takich wyrazach odrzeczownikowych, jak np. rękawicznik lirnik miecznik cukiernik ogrodnik. I kiedy przyjdzie do analizy wyrazu grzesznik, można się wahać, czy należy go podzielić: grzeszn-ik, jako pochodny od grzeszny, czy też grzesz-nik, jako pochodny od grzech lub grzeszyć-, podobnie obłudn-ik, czy obłud nik od obłuda (czasownik obłudzie wyszedł z użycia); na tle całego materiału formacji typu -n-ik i -nik -wydaje się, że trafniejszy jest podział grzeszn-ik 'człowiek grzeszny’, obłudn-ik 'człowiek obłudny’.

Bywa, że absorpcji podlega nie cały ostatni morfem przyrostkowy pnia, ale tylko jego część końcowa; wtedy nowy przyrostek-formaut nie stanowi zespołu dwu pełnych odrębnych przyrostków. Tak na przykład pod wpływem formacji typu kłopot-liwy,, chichot-liwy, błyskol-liwy wyodrębnia się formant -łliwy w takich, jak gada tliwy poję-tliwy.

Proces perintegracji i absorpoji jest najżywotniejszym sposobem powstawania nowych formantów przyrostkowych. Zaczął się on jeszcze w dobie przedhistorycznej, a trwa nieprzerwanie do współczesności.

Tak na przykład ogromnie rozpowszechniony formant -ekc- powstał drogą absorpcji w rzeczownikach z dawnym tematem na -u typu [(syn -f z) + kz], [(dom + z) -f- kz], skąd wyodrębniono nowy formant (z4-ku), dodawany do rzeczowników z innymi tematami. Podobnie formant -ak wyodrębniono z rzeczowników pochodnych od ęzasowników, których temat bezokolicznika miał morfem -a-, np. [(łfż-f a) + fcz] od tęlali, ros. [(td+a) kz] od Hali. Przymiotnikowy formant -aw(y) wyodrębnił się przeż absorpcję przyrostka -a- w rzeczownikach typu gruda, które stanowiąc pień pochodnego przymiotnika przybierały formant -ez;