skanuj0112

214 Słowotwórstwo

-ow-, np. cukr-mc-nia (cukr-ow-y), mngl-mo-nia (magl-ow-ać); tu należy np. slodownia prochownia cementoumia octownia gnojownia nilownia nożownia wozownia. Z takich formacji wyodrębnia się niepodzielny for-mant -owni{a), np. zbrojownia łyżkownia 'fabryka łyżek’; nowszo siłownia ciepłownia. Do najstarszych notowanych w słownikach formacji tego typu należą tkaczownia 'tkacka izba’ (w. XVI), wołotimia. katownia (w. XVII).

.4. -alni(a), formant złożony z al-ni(a); Lok zauważa, żo na początek XVI w. przypadają formacje oboczne typu postrzygadlniafpostrzygalnia, wyzuwadlniawyzuwłtlnla. tzu. że drogą fonetycznego uproszczenia grupy dlii w li powstaje nowy formant -alni-(a) z dawnego połączenia formantu o (formant tematu cz. przeszłego), -dl- (£. *-dl(o)) i ni(a) a- *-mj(a). Nie jest jednakże wykluczone, że nowsze rzeczowniki na -aur.[a) nawiązują do podstawowych przymiotników na -aln[y), za czym przemawiałyby takie oboczności słownikowe, jak jadalnia sypialnia bawialnia\\pokój jadalny sypialny bawialny (pierwsze dwa . notowane w słowniku Lindego w XVIII w.), które zresztą mogły mieć oparcie wzorcowe w Starej formacji typu pradlnia (por. gw. pradło) — pralnia. Formant -alni(a) spotykany w rzeczownikach, np. szwalnia drwalnia poczekalnia ujeżdżalnia pływalnia-, nie używane współcześnie gotowalnia (Linde notuje z XVIII w.).

5 -elni(a) wydaje się być fonetycznym wariantem formantu -alni(a) w wypadkach, gdzie pień kończy się na spółgłoskę funkcjonalnie miękką; tak Linde notuje dla wieku XVIII oboczność gorzalnia i gorzelnia, którą by można sprowadzić do analogicznej oboczności gorzał: gorzeli. Wyodrębniony formant -elnia mógł się znaleźć w wyrazie warzelnia (w. XVIII). Natomiast niejasnym co do pochodzenia jest tenże formant po spótglosco twardej przede wszystkim w rzeczowniku pustelnia, którego Linde nie wymienia, chociaż notuje zo Skargi wyrazy pustelnik pustelnica i pustelniczy, nie ma też tego wyrazu w- materiałach Słownika staropolskiego. Inaczej w wyrazie czytelnia (Knapski w. XVII), który można objaśnić wpływem czeskim (por. (itelnosl óilelny).

6. -iniec\-yniec, formant złożony z dawnych *-in i *-«», np. zwierzyniec babiniec gołębiniec 'gołębnik’, z nie używanych później można jeszcze wymienić króliczymcc 'królikarnia’ owczyniec ptaszyniec strażyniec'reduta’ wieprzyniec wierzbiniec żabiniec. Wyraz dziedziniec nawiązuje z pozoru do babiniec, ale teksty świadczą o znaczeniu 'podwórze zamkowe’, a nie 'miejsce zbierania się dziadów’; toteż Bruckner widzi w wyrazio zniekształcone zapożyczenie z rus. dzieciniec, gdzie oznaczał 'murowany placyk’ — schronisko załogi ('dzieckich sług)’. Starym przykładem tej formacji jest gościniec (w. XV), który znaczył ‘gospoda’, zatem 'miejsce, dla gości’ lnb 'bita droga gośc^: kupców’.

I.    -isk(o)[-ysk(o) a-*-isk(o) (rozwojowo spokrewniony z formantem *-ssko) w tworach odrzeczownikowych i odczasownikowych, np. pastwisko rżysko wyczysko targowisko klepisko leżysko okopisko paprzysko przytulisko splawisko; z nie używanych w nowszej polszczyźnie: glębie-lisko (cierwisko zboisko miecisko obłożysko śmiecisko zawalisko. Na uwagę zasługują rzeczowniki na -isk(o) z odcieniem znaczeniowym 'miejsce, gdzie się coś znajdowało', np. grodzisko 'miejsce po dawnym grodzie', dworzyslco 'miejsce, gdzie stał dwór’, cmentarzysko 'miejsce, gdzie dawniej grzebano zmarłych’. Dawność formacji zaświadcza wyraz ognisko, który w XV w. nie tylko znaczy'ogień, pożar’, ale też'stos drew, na którym palono zmarłych’ oraz'piec do topienia, kominwkuźni,piecdoogrzewania’, tzn. także miejsce, gdzie się ogień znajduje. Formacja bliska formantowi -iszczę (por. p. 11).

8.    -nik (por. § 19, 5), np. gołębnik kurnik popielnik (mielnik bagażnik ipiewnik chodnik kwietnik piórnik-, nie używane w nowszej polszczyźnie: piwnik, olejnik 'naczynie na olej’, błotnik 'przy owczarni’, chłodnik 'altanka’, kacznik, wieczernik 'izba, w której się spożywa wieczerzę’. Dawnośó typu zaświadcza rybnik (w. XV).

9.    -ic(e)[-yc(e); w § 23, 1 wymieniono formant -ic (a- *-itjs) jako tworzący nazwy odojcowskie. Nazwa taka użyta w liczbie mnogiej oznaczała nie tylko potomków wymienionego w jej pniu człowieka, ale także miejscowość przez nich zamieszkaną. Jest to formacja stara, a poświadcza ją bulla z r. 1136, np. Jarocicy Kluczycy Sowicy Świeprawicy. Z tego starego materiału wynika, że nazwa miejscowa tego typu mogła się wywodzić od nazwy nie tylko potomków, ale i poddanych, np. Biskupicy, Starzy Biskupicy. Z tym samym formantem mogły się wreszcie tworzyć nazwy miejscowe pochodne od nazwy zespołu ludzkiego wedle właściwości ziemi przezeń zamieszkanej, pochodzenia z pewnej okolicy, charakterystycznego pożywienia, np. Białowieżycy Zagorzycy. Forma M. 1. mn. tego typu z końcówką -y została do wieku XIV w zasadzie zastąpiona przez formę biernika z końcówką -e i w tej postaci jest dotąd pospolita, np. Bogucice Bolesławiec Boguszyce Oębczyce Balice Racławice Tomice.

10.    -(noic(e); podobnie jak formant -ic, także formant -owic\-ewic (por. § 23, 2) mógł być użyty do tworzenia nazw miejscowych od formy liczby mnogiej nazwy ludzi daną miejscowość zamieszkujących, stąd np. Janotoicy Miłostowicy Wzorowicy Domaniewicy Jurzewicy Krolewicy (w. XII). I te nazwy występują od wieku XXV z końcówką biernika -e, np. Krzeszowice Kotowice Tomaszowice Dobieszowice Jaikowice Jerzmanowice Zagajewice.

II.    -iszcz(e), formant tworzący pospolite i własne nazwy miejscowe przed wiekiem XIV, np. pastwiszcze stanowiszcze Pobiedziszcze Pożarzyszcze-,