Opisane dotychczas teoretyczne koncepcje pomagania i osadzone w nich wyniki badań odnosiły się do analizy uwarunkowań interwencji w sytuacjach nagłego wypadku, kryzysowych czy problemowych innych łudzi. Udzielanie pomocy nie było wpisane w rolę zawodową pomagającego. Model niesienia pomocy, który teraz zaprezentujemy ma odniesienie do sytuacji, w których występuje powiązanie ról społecznych np. lekarz - pacjent, psycholog-klient, nauczyciel --uczeń, pracownik ochrony - ochraniany, radca prawny - klient itp. Udzielanie pomocy w takich sytuacjach wynika z przygotowania profesjonalnego jednostki wykonującej zadania wyznaczone przez rolę zawodową. Zadaniem nauczyciela jest organizowanie uczenia się dziecka, niektórzy nazywają ten proces pomocą w rozwoju jednostki na drodze ku samodzielności.

Założeniem podstawowym będącym przesłanką konstrukcji modelu pomocy w układzie sprzężonych ról jest teza o podwójnym uwarunkowaniu zachowań człowieka: jeden zespół tych uwarunkowań jest względnie stały a odnosi się do osobowości jednostki, drugi rodzaj uwarunkowań to ciągle zmieniający się układ bodźców organizujących sytuację społeczną. W dużym uproszczeniu przyjmujemy tezę, że zachowanie człowieka wyznacza jego osobowość i sytuacja, w której on działa, aktywnie uczestniczy. Model współzależności warunków określających gotowość nauczyciela do niesienia pomocy uczniom składa się z dwóch konstruk-tów: pierwszym sącechy osobowości pomagającego — w naszym modelu jest nim nauczyciel — wyodrębniam je z opisu mechanizmów leżących u podstaw czynności prospołecznych. Gotowości do pomocy uczniowi sprzyjają następujące wymiary cech osobowych nauczyciela:

1) wysoki stopień internalizacji normy „należy pomagać uczniowi gdy ma kłopoty w nauce”,

2) pozytywne doświadczenia nauczyciela w przezwyciężaniu szkolnych kłopotów ucznia,

3) umiarkowany stopień dostrzeganej przez nauczyciela rozbieżności między uczniem rzeczywistym tj. takim, z którym najczęściej ma on kontakt zawodowy a wyobrażonym modelem ucznia idealnego; zbyt duża rozbieżność między sferą idealną a realną powoduje obniżenie motywacji do zmiany realnego stanu rzeczy,

Drugim konstruktem modelu jest zespół uwarunkowań sytuacyjnych uruchamiający gotowość allocentryczną. YV układzie ról „nauczyciel - uczeń” centralny

obiekt „poza ja” z perspektywy roli nauczyciela, będący najważniejszym składnikiem sytuacji pomocy stanowi uczeń zagrożony niepowodzeniami w nauce szkolnej. To, kim jest uczeń, jakie jest jego położenie społeczne, czy aktywnie poszukuje pomocy, ma znaczenie w wyzwalaniu gotowości do pomocy u nauczyciela. Uznaliśmy, że sympatyczny wygląd zewnętrzny ucznia, jego pracowitość, mniejsze możliwości intelektualne, skłonność do wyrażania wdzięczności za pomoc połączone z niekorzystnym stanem opieki rodzicielskiej, z niezawinioną przez ucznia sytuacją trudną i aktywne zabieganie o pomoc nauczyciela to zespół uwarunkowań sytuacyjnych sprzyjający wyzwalaniu silnej gotowości nauczycieli do udzielania pomocy uczniom.

Model ukazuje jednoczesny udział zespołu uwarunkowań osobowościowych i zespół uwarunkowań sytuacyjnych w wyzwalaniu u nauczycieli motywacji allo-centrycznej. Oznacza to, że jeśli jednocześnie zbiegną się w czasie najbardziej sprzyjające układy cech osobowych nauczyciela z najbardziej sprzyjającym układem cech położenia społecznego ucznia i jego właściwościami, to gotowość do pomocy osiągnie poziom optymalny.

Opisany model pomagania w sytuacji sprzężenia ról społecznych na przykładzie relacji nauczyciel uczeń przedstawia rysunek 1.

Układ uwarunkowań osobowościowych

Cechy nauczyciela:

— wysoki stopień internalizacji normy,

— bardzo pozytywne doświadczenia,

— umiarkowany stopień rozbieżności,

— umiarkowany stopień samoakceptacji

Rys. 1. Model współzależności czynników osobowościowych i sytuacyjnych warunkujących wysoki stopień gotowości nauczycieli do udzielania pomocy uczniom.

4. Model pomagania w sytuacji sprzężenia ról społecznych