Sztuka i percepcja wzrokowa2 []

równowaga

w dół. W sztuce europejskiej tradycyjna stojąca postać z klasycznej rzeźby greckiej albo Wenus Botticellcgo - zawdzięcza różnorodność kompozycyjną asymetrycznemu rozmieszczeniu ciężaru ciała. Właśnie rozmieszczenie ciężaru pozwala zmieniać kierunki na różnych „piętrach” postaci (zob. na przykład ryc. 115) i tworzy w rezultacie złożoną równowagę widzianych sił.

Kierunek narzuca także przedstawiony przedmiot. Potrafi on określać postać ludzką jako przysuwającą się lub odchodzącą. Na Portrecie młodej dziewczyny Rembrandta, znajdującym się w The Chicago Art Institute, oczy dziewczyny zwracają się w lewo, co wprowadza do niemal symetrycznego kształtu postaci o twarzy widzianej od przodu - potężną siłę biegnącą w bok. Kierunki przestrzenne tworzone przez spojrzenie aktora nazywane są w teatrze „liniami wzroku”.

W każdym dziele sztuki wymienione czynniki mogą albo ze sobą współdziałać, albo zwalczać się dla stworzenia równowagi całości. Ciężarowi nadanemu przez kolor przeczy niekiedy waga wypływająca z położenia. Kierunek, na który wskazuje kształt, równoważony jest czasem przez ruch ku ośrodkowi przyciągania. Właśnie złożoność tych związków w wielkiej mierze ożywia dzieło.

Kiedy - jak w balecie, teatrze i filmie - ruch rzeczywiście istnieje, on wskazuje kierunek. Równoważne mogą być wydarzenia, które zachodzą jednocześnie (jak dzieje się w wypadku, kiedy dwaj tancerze symetrycznie z dwóch stron zbliżają się do siebie) lub kolejno. Montażyści filmowi często poprzedzają ruch w prawo ruchem w lewo i vice versa. O elementarnej potrzebie takiej równoważącej kompensacji wyraźnie świadczą eksperymenty, w których obserwatorzy przypatrzywszy się linii wygiętej pośrodku pod kątem rozwartym - widzą linię obiektywnie prostą jako linię zagiętą w przeciwnym kierunku. W innym eksperymencie, podczas którego obserwatorzy przyglądali się linii prostej odchylającej się łagodnie od pionu lub poziomu - obiektywny pion lub poziom wydawał się potem nachylony odwrotnie.

Mowa tworzy wzrokowy ciężar w miejscu, z którego dochodzi. Dla przykładu w duecie tancerki recytującej wiersz z tancerką milczącą - asymetrię mogą kompensować żywsze ruchy tancerki niemej.

WZORY RÓWNOWAŻNE

Równowagę wzrokową można osiągać nieskończenie różnorodnymi sposobami. Coraz inna może być sama liczba elementów - od pojedynczej figury, powiedzmy, czarnego kwadratu leżącego na środku pustej skądinąd płaszczyzny, do powierzchni, którą pokrywają w całości niezliczone cząsteczki. Nad rozmieszczeniem ciężaru może dominować jeden silny akcent, któremu podporządkowuje się reszta, bądź dwójka postaci, jak Adam i Ewa, anioł i Dziewica w Zwiastowaniu lub połączenie czerwonej piłki z puszystą czarną materią, które powraca w wielu obrazach Adolfa Gottlieba. Można by rzec, iż w dziełach, w których na gładkim tle widać zaledwie jedną lub dwie jednostki, ..gradient hierarchiczny” zarysowuje się bardzo ostro. Znacznie częściej zbiór wielu jednostek prowadzi nas stopniowo od najsilniejszych do najsłabszych. Niekiedy pojedyncza postać ludzka zorganizowana jest wokół drugorzędnych ośrodków równowagi w twarzy, biodrach, rękach. To samo może odnosić się do całej kompozycji.