s gliI

8. PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O CECHACH GEOLOGICZNO-INŻYNIERSKICH STREFY WYŻYNNEJ POLSKI

Odmienne cechy rzeźby, charakteru podłoża gruntowego oraz procesów geo-dynamicznych powodują, że strefa wyżynna Polski w sposób zasadniczy różni się pod względem geologiczno-inżynierskim od strefy Niżu Polskiego. W obrębie strefy wyżynnej innymi cechami geologiczno-inżynierskimi charakteryzują się wyniesienia, obszary krasowe, obszary lessowe, jak również obszary kotlin i dużych dolin (rys. 8.1).

8.1. Obszary wyniesień

8.1.1. Rzeźba

Wyniesienia mają bardzo długą i złożoną historię geologiczną. W uproszczeniu uważa się, że ich geneza jest tektoniczno-denudacyjna. Oznacza to, że osadzone w wodach morskich osady po ich zeskaleniu (diagenezie) oraz lokalnie skały krystaliczne uległy pionowemu, tektonicznemu wydźwignięciu na znaczną wysokość nad poziom morza. Teren ten pod wpływem długotrwałych procesów egzogenicznych podlegał niszczeniu czyli denudacji (degradacji). Zaczątki dzisiejszego zarysu rzeźby zaczęły się kształtować w trzeciorzędzie lub wcześniej.

Rozległe wyniesienia o mniej więcej wyrównanej powierzchni wierzchowinowej określane są jako płaskowyże. Opadają one wyraźnymi zboczami w stronę otaczających obniżeń. Deniwelacje te są rzędu 20-80 m, natomiast długość, kształt profilu i nachylenie stoków wykazują znaczne zróżnicowanie. Spadki stoku mieszczą się zasadniczo w przedziale 10- 15%, a czasem i większym. Prawie płaska powierzchnia wierzchowinowa płaskowyży poprzecinana bywa szeregiem suchych, nieckowatych dolin, których nachylenie dna i wysokość zboczy wyraźnie wzrasta ku krawędzi płaskowyżu. Nieliczne cieki płyną dolinami typu erozyjno-akumulacyjnego, o różnej głębokości i szerokości. Doliny te wcięte są w grunty skaliste, na których znajdują się akumulacyjne terasy: zalewowa i nadzalewowe zbudowane z gruntów mineralnych nieskalistych.

Wydłużone wyniesienia o spłaszczonych lub lekko wypukłych wierzchowinach, między którymi występują szerokie doliny rzeczne, określane są jako działy. Deniwelacje między dnami dolin a liniami wododziałowymi przekraczać mogą nawet 100 m. Stoki działów są długie i charakteryzują się zróżnicowanym profilem i spadkami (zazwyczaj mniejszymi od 10%).

Wyniesienia o stosunkowo wąskich i wypukłych wierzchowinach określane są jako garby. W stosunku do lokalnych den dolin deniwelacje są rzędu 30 - 80 m (czasem większe). Stoki mają zróżnicowaną długość i kształt profilu. Nachylenie stoków jest zazwyczaj < 10%, w niektórych jednak miejscach przekracza 15%.

Gęsty „rusztowy” układ wąskich wyniesień oddzielonych od siebie niezbyt szerokimi dolinami określa się jako grzędy.