Wykłady z polskiej fleksji7

wska/owki. Jeśli np. X jest wyższe od Y, (o nl> wynika Mli|d. łv X luh Y p i wysokie. Jeśli natomiast X jest bielsze od Y, lo lu/iinin my, że zarówno X, jnl i Y sit białe. Niemniej jednak przymiotniki niciHnlywne można z niejakim trudem - relatywizować, jeśli zajdzie taka potrzeba, por.:

Ten obrus jest bielszy od tamtego, ale w porównaniu z moim oba są właściwie szare.

Powietrze jest bardziej przezroczyste niż woda, ale tu czasem bywa prawie matowe.

Okoliczność ta sprawia, że granica między przymiotnikami nierclatywnymi i relatywnymi jest nieostra. Niewątpliwie nierelatywne są tylko przymiotniki nicstopniowalne syntetycznie ani analitycznie.

Przymiotniki relatywne jeszcze pod innym względem różnią się od nierelalyw nych. Otóż, choć z morfologicznego punktu widzenia podstawą stopniowania jest forma stopnia równego, w wypadku przymiotników relatywnych jest ona semantycznie wtórna wobec formy stopnia wyższego. O ile np. bielszy to niejako 'bardziej niż biały (mający cechę białości w większym stopniu)’, o tyle starszy nie znaczy ‘bardziej niż stary’. Jest dokładnie na odwrót: mówimy stary o osobach luh rzeczach starszych niż pewna, przewidziana dla nich norma. Szerzej o tym - zob. Mel’ćuk (1972).

Semantyczna nieregulamość stopniowania przejawia się i w tym, że gradacji podlega niekiedy nie ta cecha, którą wskazuje forma stopnia równego, lecz cechu przeciwstawna. Na przykład zdrowszy nie znaczy ‘bardziej niż zdrowy’, lec/ ‘mniej chory’, por. Jest trochę zdrowsza, ale nadal wymaga opieki.

Stopniowanie nie jest jedynym sposobem gradacji cechy. Ten sam cel możtm osiągnąć środkami składniowymi, czyli za pomocą odpowiednich przysłówków, bądź to intensyfikujących daną cechę, bądź to osłabiających ją, np. bard o (niezmiernie, wysoce, strasznie, dosyć, stosunkowo, trochę, niezbyt itp.) du:\ Można też wykorzystać środki słowotwórcze, tworząc derywaty intensyfikując r np. bielutki, stareńki, lub osłabiające, np. białawy, przyciężki.

To, co powiedziano wyżej o stopniowaniu przymiotników, dotyczy też stopniowania przysłówków (w szczególności można wyodrębnić przysłówki nierelatywne i relatywne). Szczegółową analizę semantyczną stopniowania prze .6-10 prowadził Laskowski (1977).

Ważniejsze terminy

Kategorie prymarnie składniowe - kategorie gramatyczne, których funkcja polega przcilil wszystkim na przekazywaniu informacji składniowych, istotnych dla budowy zdaniu

Kategorie prymarnie semantyczne kategorie gramatyczne, których funkcja polega przede wszystkim na przekazywaniu informacji semantycznych, istotnych dla znaczeni,i zdania.

Kategorie sekundarnie składniowe - kategorie gramatyczne, których drugorzędne funkcji polegają na przekazywaniu informacji składniowych, istotnych dla budowy zdaniu.

Kategorie NekiiiiiliiiiiU' semantyczne kategorie gramatyczne, których drugorzędne funkcje polegn|ii na przekazywaniu informacji semantycznych, istotnych dla znaczenia zdania.

Kategorie syntaktycznie uzależniane - kategorie gramatyczne o funkcji (prymarnie lub sekundarnie) składniowej, dostosowujące swoją wartość do wymagań innego składnika zdania.

Kategorie syntaktycznie uzależniające - kategorie gramatyczne o funkcji (prymarnie lub sekundarnie) składniowej, narzucające swoją wartość innemu składnikowi zdania.

Kategorie sprzężone - tak samo nazywane kategorie gramatyczne, których wartości muszą być równe, gdy formy wyrazowe nacechowane ze względu na te kategorie łączą się w zdaniu.

Przymiotniki jakościowe - przymiotniki oznaczające cechętkwiącą immanentnie w przedmiocie i dlatego zazwyczaj stopniowalne.

Przymiotniki relacyjne - przymiotniki oznaczające/relację łączącą dany przedmiot z innym, zazwyczaj niestopniowalne.

Przymiotniki nierelatywne - przymiotniki oznaczające pewną cechę niezależnie od jakiejkolwiek zewnętrznej normy, np. biały.

Przymiotniki relatywne przymiotniki oznaczające cechę odniesioną do pewnej normy, np. duży lub stary.

Ćwiczenia

1    Następujące czasowniki podziel ze względu na wartość przysługującej im kategorii klasyfikującej przypadka: CZYTAĆ. HANDLOWAĆ, NAZYWAĆ SIĘ, UŻALAĆ SIĘ, UŻYWAĆ. UFAĆ.

2    Posługując się przykładem rzeczownika CHŁOP, zwróć uwagę na związek między znaczeniem leksemu a opozycją deprecjatywności.

' Czy umiesz wytłumaczyć, skąd bierze się różnica w rodzaju gramatycznym rzeczowników TRUP i NIEBOSZCZYK?

•I Znajdź inne niż wymienione w 9.5 przykłady rzeczowników męskozwierzęcych o niezwierzęcym znaczeniu.

5 Opisana w 9.5.2 zależność rodzaju gramatycznego rzeczownika TENIS od kontekstu leksykalnego jest zaskakująca i kłopotliwa w opisie gramatycznym. Sprawdź nazwy innych, zwłaszcza podobnych gier, aby się przekonać, czy zjawisko to jest odosobnione, (i Dlaczego zdanie *łV bardziej optymalnych warunkach reakcja zachodzi szybciej jest niepoprawne?

7 Które z następujących przymiotników są jakościowe, a które relacyjne? Które się stopniują, a które się nie stopniują?

i.OGICZNYl (zgodny z logiką, np. logiczny argument) i LOGICZNY2 (mający związek z logiką, np. błąd logiczny)',

DUŻY1 (mający rozmiary większe od przeciętnych, np. duży dom) i DUŻY2 (o literach, np. sztuka przez duże 5);

GRUBY 1 (o czyimś głosie: niski i często niemiły) i GRUBY2 (o czyichś słowach: niedelikatny, a nawet nieprzyzwoity).