img006

Ta sama trudność powstaje, gdy się pyta pacjenta o nazwę przedmiotu wskazanego lub trzymanego w ręce przez osobę badającą. Afatyk z zakłóceniem w dziedzinie substytucji nie potrafi uzupełnić gestu osoby wskazującej przedmiot, lub pokazującej przedmiot trzymany, przez wymówienie jego nazwy. Zamiast powiedzieć: „to jest ołówek” lub „to się nazywa ołówek”, doda on tylko eliptyczną uwagę o jego użyciu: „do pisania”. Jeżeli jeden z synonimicznych znaków jest obecny (jak np. wyraz „kawaler” albo wskazywanie na ołówek), to inny znak (taki jak wyrażenie „człowiek nieżonaty” albo wyraz „ołówek”) ma funkcję znaku redundantnego i jest w rezultacie zbyteczny, fola afatyka dwa wchodzące w rachubę znaki wyłączają-się; jeżeli osoba badająca wykona jeden, to pacjent będzie unikał jego synonimu: „Rozumiem wszystko” albo „Już wiem” — oto są jego typowe reakcje. Podobnie obraz przedmiotu powoduje przemilczenie jego nazwy: znak słowny został zastąpiony przez wizerunek*, Kiedy pacjentowi Lotmara pokazano rysunek kompasu, odpowiedział: „Tak, to jest ten... ja wiem, do czego to należy, ale nie mogę sobie przypomnieć wyrażenia technicznego... Tak... kierunek... żeby wskazywać kierunek... magnes wskazuje północ” (Lotmar, 1933 : 104). /Tacy pacjenci nie umieją, jak powiedziałby Peirce, ‘'-przejść od indeksu lub ikony do odpowiedniego symbolu słownego O

Nawet zwykłe powtórzenie wyrazu wymówionego przez osobę badającą wydaje się pacjentowi zbyteczne i pomimo wskazówek nie potrafi go powtórzyć. Kiedy pacjentowi Heada polecono powtórzyć wyraz „nie” (no), odpowiedział: „Nie, nie potrafię tego uczynić.” Jak widać, użył on tego wyrazu samorzutnie w . kontekście swej odpowiedzi (No, I don’t...), ale nie mógł użyć najczystszej postaci orzekania identyfikującego, tautologii „a = a”: „nie to jest nie”.

Clednym z ważnych wkładów logiki symbolicznej do językoznawstwa jest podkreślenie różnicy między j ę-zykiem przedmiotowym (object language) a metajęzykiem. Jak stwierdza Carnap, „do

⁴ C. S. Peirce, The Icon, Index and Symbol, [w:1 Peirce, 1932:11.

mówienia o jakimkolwiek języku przedmiotowym potrzebny jest meta język’\)Camap, 1947 : 4). Na tych dwóch różnych poziomach można używać tego samego zasobu językowego; a więc możemy mówić po angielsku (metajęzyk) o języku angielskim (języku przedmiotowym) i interpretować wyrazy i zdania angielskie za pomocą angielskich synonimów, peryfraz i parafraz.

Oczywiście czynności te, zwane przez logików metajęzykowymi, nie są ich wynalazkiem: nie tylko nie są one ograniczone do nauki, lecz nawet są integralną częścią naszych potocznych czynności językowych. Osoby prowadzące dialog często sprawdzają, czy używają tego samego kodu. ,,Czy pan nadąża? Rozumie pan,

0    co mi chodzi?” — pyta mówiący, albo słuchacz wtrąca: „Co pan chce przez to powiedzieć?” Wtedy nadawca zastępuje znak budzący wątpliwości innym znakiem z tego samego kodu językowego, albo całą grupą znaków z kodu, i w ten sposób stara się uczynić tekst bardziej zrozumiałyn\dla odbiorcy.

(Interpretacja jednego znaku językowego za pomocą innych, pod pewnym względem jednakowych znaków tego samego języka jest operacją metalingwistyczną, która gra również istotną rolę w uczeniu się języka przez dzieckp) Nowe badania pokazały, jak ważne miejsce w rozmowach dzieci przedszkolnych zajmuje mówienie o języku. Używanie metajęzyka jest konieczne zarówno do nauczenia się języka, jak do jego normalnego funkcjonowania,    a tyczne upośledzenie „zdol

ności nazywania” jest w gruncie rzeczy utratą metajęzyka. Zdania zawierające orzekanie identyfikujące, których na próżno oczekiwano od cytowanych wyżej pacjentów, są twierdzeniami metajęzykowymi odnoszącymi się do języka angielskiego. Ich pełne brzmienie byłoby następujące: „W używanym przez nas kodzie nazwą wskazanego przedmiotu jest o ł ó w e k”; albo: „W używanym przez nas kodzie wyraz kawaler

1    wyrażenie opisowe człowiek nieżonaty są równoważne”^)

Osoba* cierpiąca na ten rodzaj afazji nie może przejść ani od wyrazu do jego synonimów i wyrażeń opisowych, ani do jego heteronimów, czyli równoważnych wyrażeń w innych językach. Utrata zdol-

161

11 — Jakobson t. I