img098 (16)

koncepcji teoretycznej. Zmienną behawioralną są fakty występujące w ludzkim zachowaniu się, które czynimy przedmiotem badań.

W badaniach eksperymentalnych można wyróżnić zmienne kontrolo-walne i niekontrolowalnc. Zmienne kontrolowalne to zjawiska, na które ba<facz może mieć wpływ powodując zarówno ich wystąpienie, jak też regulując ichjiatężcnic stosownie do przyjętego programu badań. Przykładem zmiennych kontrolowalnych są ruchy, czynności, procesy psychiczne wywołane w sytuacji eksperymentalnej. W przeciwieństwie do nich zmiennych niekontrolowalnych nie można ani wywołać, ani zmieniać ich natężenia. Zmiennymi niekontrolowalnymi mogą być niektóre fakty występujące spontanicznie w zachowaniu się, jak na przykład bójki i konflikty powstające między dziećmi. Zmienną nickontrolowalną są również procesy emocjonalne, których nie potrafimy eksperymentalnie wywołać.

Przy analizowaniu zależności zachowania się od wpływu oddziaływania wychowawczego bywa używane pojęcie zmiennej wychowawczo modyfikowalnej i niemodyfikowalnej. Zmienne wychowawczo niemodyfikowal-ne to różnego rodzaju czynniki, które nie mogą być zmienione za pośrednictwem zamierzonych oddziaływań wychowawczych. Przykładem zmiennych tego rodzaju jest wiek, płeć, pochodzenie społeczne, stan zdrowia. Zmiennymi niemody fik owalnymi bywa także atmosfera wychowawcza panująca w domu rodzinnym, warunki mieszkaniowe i materialne, stan zdrowia członków rodziny, gdyż — zdając sobie sprawę z niekorzystnego wpływu tych czynników na zachowanie się dziecka — nieraz nie potrafimy ich zmienić.

Do zmiennych wychowawczo modyfikowalnych zaliczamy różne metody i środki oddziaływania wychowawczego, które możemy świadomie dobierać. Posługując się metodą obserwacji można badać zmiany powstałe w zachowaniu się dzieci i młodzieży pod wpływem tych zmiennych. Należy przy tym uwzględniać zmiany osobowości i procesów motywacji będące wynikiem oddziaływania zmiennych wychowawczo modyfikowalnych. Badania takie są szczególnie przydatne przy ustalaniu wpływu procesu wychowania i postępowania psychokorekcyjnego na zachowanie się dzieci i młodzieży.

Mając na uwadze sposób poznawania zmiennych oraz używane przy tym metody badań, można wyróżnić zmienne jakościowe oraz ilościowe. Zmienne jakościowe określamy przez dokonanie ich opisu słownego, opierając się na danych empirycznych uzyskanych zazwyczaj za pomocą metody obserwacji, wywiadu, introspekcji lub analizy wytworów działania. Zmienne ilościowe są natomiast ujęte liczbowo; liczba będąca ich miernikiem pozwala na określenie ich nasilenia lub częstości występowania. Poznanie zmiennych ilościowych wymaga dokonania pomiaru, w czym pomocne mogą być badania eksperymentalne, testowe lub przeprowadzone za pomocą innych metod psychomctrycznych.

Wyróżniamy ponadto zmienne obserwowalne i nicobserwówalnc. Zmienne obserwowalne to zjawiska, które można bezpośrednio zaobserwować. W badaniach psychologicznych są nimi fakty występujące w zachowaniu się stanowiące składniki środowiska społecznego lub też obiektywnie istniejące wytwory ludzkiego działania. Zmienne nieobser-wowalne, czyli ukryte, nic są natomiast dostępne obserwacji. Mogą nimi być składniki osobowości lub występujące w świadomości procesy psychiczne.

W badaniach naukowych szczególnie ważny jest podział zmiennych dokonany ze względu na zachodzące między nimi zależności i związki przyczynowe. Uwzględniając powyższe kryterium, możnh wyróżnić zmienne zależne, niezależne i pośredniczące.

Zmienna zależna to zjawisko, które czynimy przedmiotem badań i staramy się określić jego zależność od zjawisk spełniających funkcję zmiennej niezależnej lub pośredniczącej. W badaniach psychologicznych zmienną zależną są różne zjawiska występujące w ludzkim zachowaniu się: proste ruchy i reakcje, złożone czynności, zaburzenia w zachowaniu się. Poznajemy je dokonując ich systematycznych obserwacji. Zmienną zależną mogą być wiadomości, sprawności, umiejętności opanowane przez ucznia, które badamy obserwując jego zachowania się w czasie lekcji oraz w innych sytuacjach występujących przy organizacji procesu nauczania.

Funkcję zmiennej zależnej mogą również spełniać te składniki osobowości. których powstanie jest uzależnione od wpływu określonych procesów psychicznych, warunków środowiskowych lub form aktywności podejmowanych przez daną osobę. Przykładem tego typu zależności może być badanie wpływu częstości i nasilenia uczuć lęku na występującą u dzieci biernych społecznie skłonność do izolacji lub związku agresywności z motywującym wpływem gniewu. Można także badać zmiany zachodzące w osobowości pod wpływem podejmowania określonych form aktywności lub też dokonujące się w wyniku oddziaływania warunków środowiskowych. Zmienną zależną bywa środowisko, gdy ustalamy, jak zachodzące w nim zmiany wiążą się z formami aktywności podejmowanymi przez daną osobę lub grupę osób.

Zmiennymi niezależnymi są zjawiska wpływające na powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi. W badaniach psychologicznych funkcję zmiennych niezależnych mogą spełniać zewnętrzne wa-rynki zachowania się. Bywają nimi poszczególne podniety działające na organizm, ich zespoły tworzące określone sytuacje, środowisko społeczne

13* 195