img209 (12)

48 I. NADRODZINA l*S/( /Ol Al‘O IDE A

1.    Gatunki z cyklem jednorocznym:

pszczoły samotne

4

wzrastający

stopień

socjalizacji

4

a.    gatunki z jedną generacją w roku, np.: Lasioglossum costulałum (Kriechb.), L.sexnotatum (K.), L. xanthopum (K.),

L. lecozonium (Schrk.),

L. minutum (K.);

b.    gatunki z dwoma lub kilkoma rocznymi generacjami w gnieździe:

* obie płcie reprezentowane w równych

proporcjach w dwóch generacjach, np.

L. puncticolle (Mor.), L. villosulum (K.);

** Samce pokolenia letniego obecne tylko

w mniej lub bardziej ograniczonej liczebności, np. Halictus sexcinctus (F.), H. maculatus (Sm.), H. scabiose (Rossi);

*** brak samców w pokoleniu letnim, np.

L. malachurum (K.) i L. calceatum (Scop.).

2.    Gatunki z cyklem rozciągniętym na kilka lat, np.

L.marginatum (Br.).

Gatunki wymienione od punktu lb** są formami o cechach półspołecznych i właściwie społecznych. U występujących również w Polsce przedstawicieli Halictus maculatus, H. scabiose oraz Lasioglossum malachurum i L. calcaratum stwierdzono występowanie polimorfizmu u samic współdziałających w zakładaniu gniazda.

Najwięcej form socjalnych wśród Halictidae występuje w obrębie podro-dzaju Evylaeus (Knerer 1969). Wśród tych społeczeństw występują królowe i liczne drobniejsze robotnice, niezdolne do rozrodu. Występuje tu zbieżność pomiędzy stopniem złożoności architektury gniazd a stopniem socjalnego rozwoju. Tylko w obrębie tego jednego, choć bardzo licznego rodzaju, obserwować można największe bogactwo architektury gniazd, wszystkie znane ich typy. Widoczny jest też ewolucyjny trend rozwojowy, od prostych i prymitywnych gniazd z długimi kanałami bocznymi, po gniazda będące przykładem lepszego gospodarowania przestrzenią i energią. Ostatecznie komórki tworzą plaster (piaseki glina) otoczony wolną przestrzenią, ułatwiającą dostęp do komórek, które pozostają otwarte przez cały okres rozwoju larw.

1.6.3. Pszczoły społeczne

1.6.3.1. Właściwie społeczne pszczoły podrodziny Halicitinae

Wśród cech, które charakteryzują i wyróżniają właściwie społeczne Halicitinae należy wymienić kilka (Knerer, Plateaux-Quenu 1966 a,b, 1967; Pla-teaux-Quenu 1972):

I Wyraźny bezpośredni kontakt między osobnikami dojrzałymi i młodymi, czego wyrazem jest pozostawianie otwartych komórek i kontrola oraz prawdopodobnie dokarmianie larw.

2.    Wśród samic zakładających pojedyncze rodziny zwiększają się różnice w rozwoju jajników. Niektóre współdziałające w zakładaniu rodziny samice jednego pokolenia od początku przyjmują funkcję robotnic, podczas gdy inne pełnią rolę królowych.

3.    Wzrasta wyraźna różnica wielkości między królowymi i robotnicami. Uwidacznia się ona w szerokości odwłoka i długości skrzydeł. W koloniach należących do bardziej zaawansowanych w rozwoju społecznych gatunków, jaja składa największa samica, mająca najlepiej rozwinięte jajniki. Inne zajmują się zaopatrywaniem gniazda. Takie wspólne zróżnicowanie występujące między królowymi i robotnicami, np. u Halictus scobiose, H. nigńpes, H. malachurus i Lasioglossum pawcillum, stanowi miarę stopnia rozwoju stosunków właściwie społecznych.

4.    Wyraźna tendencja do wytwarzania dwóch lub trzech pokoleń rocznie (zamiast jednego) z równoczesnym zmniejszeniem się liczby samców. W dodatku samce są produkowane raczej w późniejszych pokoleniach.

Przykładem najbardziej zaawansowanego rozwoju społecznego może być Lasioglossum marginatum, którego cykl życiowy szczegółowo zbadała Plateau-Qu-enu (1962). Ten wieloletni gatunek jest szeroko rozprzestrzeniony w południowej Europie i Azji po Kaszmir. Występuje również w cieplejszych miejscach Europy Środkowej. Najprawdopodobniej żyje także w Polsce. O wyższym poziomie ewolucyjnym świadczy długowieczność królowej, wieloletnie gniazda, znaczne rozmiary dojrzałych kolonii i tylko okresowy wylęg samców. Z drugiej strony jednak, pomiędzy królowymi a robotnicami - jak to już zostało powiedziane - brak jest różnic morfologicznych. Kasty te różnią się tylko stopniem rozwoju jajników i zachowaniem się. Kolonię zakłada jedna królowa, żyjąca do momentu naturalnego rozpadu kolonii, tj. 5-6 lat. W tym czasie liczba robotnic znacznie wzrasta. Pod koniec czwartego roku, latem w gnieździe żyje wspólnie obok królowej założycielki 50-130 robotnic. Pod koniec życia kolonii populacja dojrzałych osobników wynosi 200-400 sztuk. Wśród nich są również samce, które wkrótce opuszczają gniazdo w celu odbycia lotów godowych i giną. Młode samice pozostają w starym gnieździe aż do wiosny, po czym rozpraszają się, by założyć nowe własne gniazda.

1.6.3.2. Biologia trzmieli

Wszystkie gatunki trzmieli są owadami właściwie społecznymi. Najliczniej-sze rodziny trzmieli mają do kilkuset osobników, rzadko więcej. Uzależnione to jest od gatunku, jakości matek, warunków pokarmowych i stanu pogody. Zwykle najliczniejsze rodziny w Polsce w okresie największego rozrodu liczą 500