IMG`91 (3)

(z walnym udziałem Jacka Jezierskiego) i przedłożony izbom projekt Urządzenia fabryk (1791) wyrażał w pełni idee rzeczników interwencjonizmu⁶. Jakkolwiek projekt ten, podobnie jak projekty utworzenia Banku Narodowego⁷, nie doczekał się debaty w sejmie zajętym reformą ustroju i przygotowaniami do obrony kraju — to przecież samą jego redakcję uznać wypada za pierwszą próbę opracowania polskiej polityki indukowanego wzrostu.

Politykę taką mógł wdrożyć jedynie rząd o silnej egzekutywie i w pewnej przynajmniej mierze uniezależniony od nacisku doraźnych, zawsze aptyfiskalnych interesów szlachty folwarcznej. Reforma państwa zmierzała'z wolna w tym właśnie kierunku, przeto nie można wykluczyć, że w warunkach ciągłości i stabilizacji Rzeczpospolita okazałaby się zdolna do uruchomienia dźwigni rozwoju. Dlatego upadek państwa uznać należy za katastrofę nie tylko polityczną, ale także za zniweczenie szans pierwszej próby ,,przejścia od systemu nie akumulującego do akumulującego”T Już drugi rozbiór pociągnął za sobą natychmiast dramatyczny upadek banków warszawskich. Wraz z niepodległym państwem przepadła większość ledwie rozpoczętych przedsięwzięć handlowych i przemysłowych i zakończył się krótki okres kariery patrycjatu miejskiego.!

Ten krótki czas przerwanego dojrzewania prawie nie pozostawił śladów w krajobrazie. Takie samo, jak dawniej, było żyto, taki sam zacier na okowitę, stara pańszczyzna, karty i interesy na kontraktach i jakoś tam jeszcze Polska nie zginęła. Ale przecież pozostał ślad w umysłach oświeconej elity. W umysłach, a może w fantazji. Bo nas tu fantazja bardziej teraz interesuje niż doktryny. Każda epoka ma swoje baśnie, w których najpiękniej się odzwierciedla. Miał wspaniałych bajarzy sarmatyzm polski, aż po Karola Panie Kochanku. Miało swoich Oświecenie. Piotr Switkowski, redaktor „Pamiętnika History-czno-Politycznego”, donosząc czytelnikonn o wynalazkach balonu, piorunochronu i maszyny parowej, snuł pół żartem, pół serio wizję przyszłości geniuszu ludzkiego: „O, gdyby kto dał klucz do owego niedostępnego skarbca, w którym tysiące podobnych rzeczy kryją się

K. Zicrikowska, op. dl., t. 180-181; tamie porównanie a rozszerzonym wariantem projektu, ułożonym w dcpuiacji skarbowe). Oba teksty w Archiwum Sejmu Wielkiego (AOAD), vol. 15, k. 154-160, 222-226.

¹ A. Gródek, Idtabanhu narodemufo, w tegoż: Studia ¹ hinorii myśli ekonomicznej, Warszawa 1963, a. 247-248.

Zob. W. Kula, Anatiea modelowa 11 hinorii gospodarczej, „Historykę”, z. 1, Warszawa 1967, a. 49; oraz J. Jedlicki, IP aprawi¹ automatyczntgo krachu feudalizmu, w zbiorze: Miedzy ftudalizmem a kapitalizmem. Prace 80 ofiarowane Witoldowi Kuli, Wrocław 1976, a. 231.

jeszcze! Kto może powiedzieć, czy my znowu życia naszego do kilku wieków nie będziemy mogli rozciągnąć, czy wielorybom nie damy na koniec uzdy i liców i nie będziemy poszóstno niemi jeździć od jednego bieguna świata do drugiego po wodzie i w wodzie?”⁹

Wiek Świateł rozpalał wyobraźnię futurologiczną, naiwną i proroczą zarazem, i z tej baśni o zaklętym skarbcu natury, geografii i techniki'wysnuwał taki system wartości, w którym sam ruch ku przekraczaniu granic nieznanego stawał się celem dla siebie, wielką przygodą ducha ludzkiego. Rycerzami w tej baśni byli odkrywcy, wynalazcy i przemysłowcy, ci co nie ulękli się ryzyka eksperymentu — i zazdroszczono Anglii, w której rycerze tacy rodzili się na kamieniu. A jednak entuzjaści byli trzeźwi i wiedzieli, że w odstałej polskiej krainie zaczynać trzeba od małego. W latach osiemdziesiątych wylęgała się polska ideologia industrialna, eklektyczna, bo scalająca wątki różnych ekonomicznych doktryn w imię produktywizacji zasobów krajowych, a odwołująca się na przemian to do interesu, to znów do> patriotyzmu tak konsumentów, jak i posiadaczy wolnych kapitałów^ Nie obyło się bez idei gospodarczej autarkii._Staszic, zawsze skłonny jdo skrajnego formułowaniaswych tez, przestrzegając przed hazardem „zewnętrznego kupiectwa” perorował, iż „niewzruszony jest los tegb-kraju, który swoje bogactwa w swojej ziemi wyrabia i przestać sam na sobie może”¹ .

Trzeźwiej-rozumującym autorom całkowita samowystarczalność-gospodarcza Rzeczypospolitej wydawała się celem odległym, a nawet nie zawsze pożądanym, nie mnie j_ dążenie do zmniejszenia zależności od zagranicy zyski wal o, gorl i wy ch zwolenników. „Wstyd powiedzieć, że chleba własnym nożem nie krajemy!” — grzmiał Jacek Jezierski". On to,;Nax i Świtkowski stanowczo domagali się od rządu już nie ceł ochronnych, ale wręcz zakazu wprowadzania do Polski takich wyrobów zagranicznych, które z miejscowych surowców wyrabiać można, a i zakazu wywozu tychże surowców (lnu, wełny, żelaza) za granicęj Zgody jednak nie było w tej materii: w „Dzienniku Handlowym” Tadeusza Podleckiego w latach 1786-1787 rzecznicy protekcji lub prohibicji ścierali się z obrońcami wolnego handlu, ale to był spór o środki,, nie o cele. Potrzeby uprzemysłowienia na tych łamach nie ¹

6 Jakiej cywilizacji

1

„Pamiętnik Historyczno-Polityczny” 178-1, z. 12. s. 1155.

¹⁰ S. Staszic, Uwagi nad tyciem Jana Zamoyskiego, loc. dc., s. 74.

J. Jezierski, IVnyscy błądzą, w: Materiały do dziejów Sejniu Czteroletniego, t. 1, Wrocław 1955, s. 320.