IMG62

VI i EPOKA EMILY 8R0NTE

działanie wielu różnorodnych czynników. Początek tego procesu jest więc trudny do uchwycenia, choć przyjęło się umieszczanie go w przybliżeniu w drugiej połowic XVIII w. Próby odgraniczenia tego pierwszego etapu bywają różne i proponowane z wieloma zastrzeżeniami', a dogodnym punktem wyjściowym jest zaznaczenie bezprecedensowego wzrostu ludności w okresie 1760— 1820, za panowania Jerzego III (z ok. 7,5 miliona do 14 milionów), wskutek spadku śmiertelności, co można przypisać głównie postępom medycyny i opieki lekarskiej. Wobec rosnącego szybko zapotrzebowania na żywność zaczyna się szybszy niż dotąd rozwój rolnictwa, wprowadzenie nowych metod opartych na podstawach naukowych we wszystkich dziedzinach gospodarki rolnej. Podstawowym warunkiem racjonalizacji uprawy, nawożenia i wykorzystania gleby było całkowite przekształcenie anachronicznej, średniowiecznej struktury wsi angielskiej, a przede wszystkim likwidacja wspólnych, „otwartych" gruntów gromadzkich, obejmujących drobne, porozrzucane działki chłopskie, często przemieszane z gruntami pańskimi, oraz wspólnych pastwisk i zupełnie nic zagospodarowanych ugorów o dużym potencjale gospodarczym ów proces „grodzenia", tj. wykupywania łub przymusowego odbierania gruntów od drobnych gospodarzy za niewielkim odszkodowaniem regulowały prywatne ustawy parlamentarne, których ilość nasila się z upływem XVI11 stulecia i przynosi całkowitą restrukturalizację wsi angielskiej o doniosłych skutkach społecznych*.

W efekcie tego procesu podniosła się liczba dużych gospodarstw rolnych, zwłaszcza wielkich posiadłości ziemskich, a drastycznie zmalała ilość drobnych gospodarstw. Ogromny wzrost

¹ Np dla przebiegu rewolucji przemysłowej przybliżone daty 1770— 1840 proponuje G. K. Clark, Tke Makmg aj 1'h'iaritm HuglanJ, London 1968, s. B4.

* W okresie 1717—1727 wydano 3 5 takich lokalnych ustaw, a w okresie 1797—1820 było ich już 1727 (A l- Mor ton, A l*topU'i Htuory aj hnglanJ, London 1968, i 327).

wydajności produkcji rolnej mógł zadowolić potrzeby rynku wewnętrznego i zwiększyć eksport, właścicielom zaś ziemskim i bogatszym rolnikom dawał pokaźne zyski. Natomiast przeważająca ilość właścicieli drobnych gospodarstw znalazła się bez środków do życia. Tylko część z nich znajdowała zatrudnienie u bogatszych gospodarzy, lecz nawet taka praca nie starczała na utrzymanie rodziny, gdyż płace robotników rolnych były bardzo niskie. Od krańcowej nędzy początkowo ratowały ich własne warsztaty chałupnicze, przy których pracowała cała rodzina. Lecz za rozwojem rolnictwa szedł proces rozwoju wielkiego przemysłu i warsztaty chałupników oraz drobnych rzemieślników stopniowo traciły rację bytu.

Pierwszym sygnałem nadchodzących zmian był w XVIII w. gwałtowny rozwój, po długim zastoju, ważnego dla Anglii przemysłu włókienniczego, rozpoczęty od kilku drobnych na pozór wynalazków (latające czółenko w tkactwie, wynalezione w latach trzydziestych XVIII w. i wprowadzone powszechnie od połowy stulecia, udoskonalona przędzarka, stosowana od łat sześćdziesiątych). Dalsze udoskonalenia były tylko kwestią czasu: mechanizacja produkcji, maszyny napędzane siłą wodną („młyny włókiennicze”), a od łat osiemdziesiątych parową, wreszcie powstawanie coraz większych fabryk, z którymi nie mogą konkurować drobne warsztaty ubogiej ludności rolniczej i rzemieślników z małych i większych miast. Również w przemyśle metalurgicznym, do połowy XVIII w. nader skromnym, opartym na prastarych tradycyjnych technologiach, zaczyna się seria odkryć i eksperymentów. Zastąpienie w wytapianiu żelaza węgla drzewnego, coraz trudniejszego do uzyskania na skutek wytrzebienia lasów, węglem kamiennym, spowodowało olbrzymi przełom w metalurgii: następuje jej gwałtowny rozwój (budowa statków, mostów, produkcja maszyn), co wywołuje ogromne zapotrzebowanie na węgiel i otwieranie nowych kopalń. Wkrótce zmienia się gospodarcza mapa Anglii, powstają nowe okręgi przemysłowe, głównie w północnych i środkowo-północnych częściach kraju