Manikowska (23)

Szkoły: nauczanie szkolne i uniwersyteckie

w pełni było mu podporządkowane. Ponieważ w wieki miejskich szkołach parafialnych nauczano przedmiotów wchodzących w skład zarówno trivium, jak i qua-drivium, a wiejskie i małomiasteczkowe szkoły lokalne nie wychodziły w zasadzie poza początki łaciny, więc podział szkolnictwa na elementarne, parafialne i „średnie” realizowane przez szkoły katedralne i koJe-giackie wydaje się nieprawdziwy i mylący. Nie będące siedzibami diecezji miasta pruskie i śląskie, jak Nysa, Głogów, Legnica, Gdańsk, Toruń, Elbląg, wysyłały na różne uniwersytety kilkakrotnie więcej studentów niż Płock czy Włocławek. Nawet mniejsze ośrodki Wielkopolski i Małopolski, jak Kościan, Kalisz, Sandomierz, przewyższają pod względem liczby studentów wiele miast biskupich.

Rozwój szkolnictwa miejskiego, będący wynikiem potrzeb społecznych mieszczaństwa i jego rosnących aspiracji, zaowocował wysokim, zwłaszcza w drugiej połowie XV w., poziomem szkół parafialnych, których rektorami byli najczęściej uniwersyteccy graduaci. W tych dużych miejskich szkołach naukę najczęściej dzielono na kurs niższy i wyższy, ale nie był to jeszcze klarowny podział na oddziały, odbijający kolejne szczeble wykształcenia. Każdy uczeń w pewnym stopniu odbywał własną drogę do wykształcenia, której długość wyznaczały aspiracje, życiowe perspektywy, ale najbardziej chyba sytuacja materialna. Potrzeba jałmużny i konieczność pracy przedłużały lata spędzone w szkole, wpływały na jakość wyniesionej wiedzy. Wspomniany kilkakrotnie Tomasz Platter, student między innymi szkół wrocławskich, po dziewięciu latach żakowskiej włóczęgi nie potrafił czytać Donata, owego średniowiecznego elementarza⁴⁵. Zmiana środowiska, ślad stabilizacji okazały się dla niego wystarczające, by postępy stały się bardzo szybkie. Te same szkoły mogły dawać tedy wykształcenie bardzo różne, po wielu latach nauki w nich można było stać się zarówno średniowiecznym intelektualistą, jak i pozostać półanalfabetą.

Podstawowym narzędziem nauki średniowiecznego ucznia była jego własna pamięć. U schyłku epoki, w pierwszych latach rozwoju drukarstwa, książka była jeszcze dosyć droga i rzadka, dysponowało nią niewielu uczniów. Posiadanie rękopiśmiennej książki wyróżniało spośród uczniowskiego grona z jednej strony tych najzamożniejszych, którzy mogli ją kupić bądź sfinansować jej skopiowanie u zdolnego kolegi, z drugiej zaś strony najbardziej utalentowanych i pilnych, którym zapisał ją w testamencie nauczyciel. Książka stawała się obiektem kradzieży i pożyczek, w szkołach bowiem, w których realizowano szeroki program nauczania z dużą liczbą lektur, tylko w części mogły ją zastąpić własne notatki Sporządzano je na woskowanych tabliczkach bądź na łatwiej już dostępnym i tańszym papierze. Oprawne w drewno tabliczki woskowe, wielkości dzisiejszej kartki z zeszytu lub stronicy papieru maszynowego, nadawały się do wielokrotnego użycia. Pisano na wosku rozgrzanym rylcem i w ten sam sposób zapis zamazywano⁴⁶. Przy największych szkołach, zwłaszcza katedralnych, powstawały ksiągozbiory

0    wyraźnie szkolnym i naukowym charakterze, własne biblioteki mieli rektorzy szkół i nauczyciele. W większości szkół lokalnych, gdzie podręcznik szkolny był sporadycznie w użyciu, notatki sporządzano jeszcze rzadko, bo też i wprawa w pisaniu nie była wielka. Pozostawała więc pamięć, którą ćwiczono sposobem nauczania i specjalnymi zabiegami. Konrad Bitschin, pisarz miejski w Gdańsku i Chełmnie, w traktacie De vita coniugali, osobny rozdział poświęcił sposobom jej usprawniania. Składały się na nie zabiegi paramedycz-ne: puszczanie krwi, zażywanie na czczo specjalnych mikstur przeczyszczających po to, aby pozbawić organizm „mokrej flegmy” i waporów oraz oczyścić mózg, dalej — specjalne zabiegi higieniczne oraz dieta. Lek-kostrawne pożywienie, gorące kąpiele, spanie bez butów, gdyż te pozostawione na nogach utrudniają „zejście humorów na dół, a sprzyjają ich uderzaniu do głowy”, unikanie strachu i trosk zapewnić miało należyty komfort mózgowi, a więc i sprawną pamięć⁴⁷.

Pamięciowemu opanowaniu lekcji sprzyjały nade wszystko odpowiednie techniki nauczania. W szkole przy parafii Św. Elżbiety we Wrocławiu każdą lekcję naprzód dyktowano, potem objaśniano, w końcu wykładano. Posługiwano się rymowanymi podręcznikami

1    słownikami, ułatwiającymi zapamiętanie słów i reguł gramatycznych. Zapewne w większości lokalnych szkół nauka łaciny polegała na pamięciowym opanowaniu tekstu podstawowych modlitw i pieśni kościel-

330