NYCZ33

przykład po lekturze wydanej w 1923 roku Sztuki walczącej Stanisława Baczyńskiego. Na jej wstępie krytyk diagnozował: „przeobrażenia stosunków politycznych i związana z nimi swoboda myśli oraz pracy narodowej postawiły literaturę romantyzującego snobizmu wobec nieuniknionej likwidacji”. - Co rzekłszy, dodawał, polemizując z koncepcjami i ocenami Żeromskiego, zawartymi w Snobizmie i postępie:

Dzięki temu, że pisarz polski pretenduje do godności arcykapłana tajemnic narodowych, że swój temperament i wyobraźnię eksploatuje dla celów i spraw, w których mądrzejszy od niego i bardziej kompetentny jest pierwszy lepszy urzędnik państwowy, dzięki temu dziedzictwu romantyzmu, snobizmowi literatury, upada nie tylko twórczość artystyczna, ale i kultura narodu²¹.

Leon Pomirowski z kolei, oceniając przemiany „podległej Niepodległości” literatury z perspektywy jej pierwszego dziesięciolecia, argumentował, iż w sytuacji, w której idea poezji jako „centrali naro-dowo-społecznych natchnień” straciła wszelkie uzasadnienie, „czynnikami kształtującej pedagogii w czasach dzisiejszych są tylko i jedynie najgłębiej, najetyczniej pojęte wartości formalne tamtej literatury”, a to zaś oznacza, że „wpływ na pokolenie zyskują ironizowani dotąd tworzyciele «sztuki dla sztuki», obywatele sztuki, a nie poddani życia.” I dopowiadał wprost: „przyszedł czas, kiedy Berent, Nałkowska i inni «formaliści» dochowali się spadkobierców swej konstrukcyjnej prozy”²².

Jak można sądzić, owa widoczna aktualność kryteriów i przesłanek koncepcji Potockiego w nowych polityczno-historycznych warunkach związana była przede wszystkim z ich wielorako antycypującym charakterem, polegającym m.in. na dostrzeżeniu prefiguracyjne-go aspektu idei niepodległości sztuki - w samej literaturze, w jej społeczno-kulturowych determinantach, a nawet w nacechowaniu nim własnego stylu rozważań. Jakoż do uderzających właściwości argumentacji tego krytyka przebranego w kostium historyka literatury należało bowiem nader częste i ścisłe łączenie orzekania i przepo-

S. B a c z y ń s k i, Sztuka walcząca, Lwów 1923, s. 1K, 19.

21

L. P o m i r o w s k i, Doktryna a twórczość. Rzecz o współczesnej krytyce, najnowszej prozie polskiej i dramacie, Warszawa 1928, s. 5, 74, 123, 127.

wiadania, stwierdzania i prognozowania. Tak właśnie, jak w poniższej wypowiedzi, gdzie adaptując zręcznie obiegową martyrologicz-no-odrodzeńczą metaforykę dla obrony duchowej swobody literatury (która piętno hermetyzmu wynikłego z osobliwości narodowego losu zastąpić próbowała uniwersalnym rodzajem trudności, stwarzanym przez artystyczne nowatorstwo), Potocki zauważał:

Nie wstydzimy się przyznać, że literatura cala długiego okresu tego zrozumiała być może jedynie po uprzednim wmyśleniu się w psychologię niewoli. Tak jest i literatura polska od romantyzmu podjęła ten problemat z iście mesjanicznym duchem ofiary - nierzadko i z jej zupełną świadomością. I nie może się skończyć ta ofiara inaczej, jak zmartwychwstaniem twórczości po zdjęciu z krzyża. A tryumf ten będzie - jest już - zapowiedzią zmartwychwstania, powrotu do życia - narodu. Poezja naprawdę wyprzedza życie (II, 203-204).

3. PUNKTY WYJŚCIA: ZNOSZENIE SPRZECZNOŚCI, SZUKANIE ODRĘBNOŚCI

Polska literatura współczesna Antoniego Potockiego - stanowiąc? reprezentatywny dokument literacko-intelektualnej samowiedzy epoki - posłużyła mi do wydobycia zespołu tez, które stanowić mogą istotne punkty wyjścia do dalszej i bardziej szczegółowej charakterystyki. Chciałbym wskazać tutaj jej główne kierunki. Związek literatury z życiem społecznym, będący lejtmotywem książki Potockiego, przybiera w niej postać ważną dla charakterystyki modernistycznej formacji. Potocki komponuje swą panoramę historii literatury wedle trzech układów odniesienia wyznaczających zasadnicze progi dziejowego rozwoju: powstania nowoczesnego narodu, nowoczesnego społeczeństwa, nowoczesnego państwa. Przekroczenie pierwszego dokonało się wraz z romantycznym przełomem, osiągnięcie drugiego stało się możliwe od czasów przełomu antypozytywistycznego, trzeci zaś, jako obiekt dążeń, stanowi aspekt antycypacyjnych właściwości literatury modernistycznej.

W ten sposób wprowadzone zostają również główne odniesienia czasowe - do przeszłości (tradycja), teraźniejszości (korelacja) i przysz-

29