Obraz 6

196 XXIV. System parlamentarno-gabinetowy

sięcioleci stabilnego systemu dwupartyjnego, harmonizującego z nim większościowego systemu wyborczego opartego na okrę-a gach jednomandatowych. W ostatnim stuleciu stabilność układu partyjnego uległa tu zachwianiu jedynie w latach 1918-1935, gdy na miejsce partii liberalnej, działającej obok partii konserwatywnej, jako druga partia kraju wchodzić poczęła stopniowo Partia Pracy (Labour Party).

264. System parlamentarno-gabinetowy rozprzestrzenił się szeroko w Europie i poza jej granicami. Przyjęły go między innymi takie państwa, jak republikańska Francja, monarchie: belgijska, holenderska, duńska, szwedzka, norweska, ponadto zaś Rzeczpospolita Polska pod rządami konstytucji z 1921 roku, Niemcy za czasów Republiki Weimarskiej (1918-1933), a także Kanada, Australia, Nowa Zelandia, a od 1946 roku - Japonia. System ten wykazał swoją żywotność i udowodnił, iż w bardzo silny sposób związany jest z demokratyczno-liberalnym porządkiem (reżimem) politycznym. Z drugiej jednak strony, wykazał też liczne słabości. Gdy w państwach przyjmujących system parlamentarno-gabinetowy działa wiele, relatywnie silnych, lecz wzajemnie ostro zwalczających się partii politycznych, prowadzi to bardzo często do niestabilności gabinetów. Tak było na przykład w III Republice Francuskiej. W ciągu siedemdziesięciu lat jej istnienia (1870-1940) krajem kierowało kolejno sto trzynaście rządów. W okresie IV Republiki (1944-1958) było tych rządów dwadzieścia siedem. W Polsce w latach 1918-1926 (do maja) działało czternaście gabinetów. We Włoszech zaś od upadku reżimu faszystowskiego do połowy lat dziewięćdziesiątych, było ich ponad pięćdziesiąt. Jeżeli taki układ polityczny współwystępuje z prężnie rozwijającym się, mającym własną, niezależną od polityki dynamikę systemem gospodarczym, niestabilność gabinetów nie jest zbyt szkodliwa dla państwa. Wszak Francja w latach III Republiki (zwłaszcza do 1914 roku) uzyskała pozycję światowego mocarstwa, zdobyła większość kolonii, stała się jednym z najbogatszych państw Europy, stworzyła armię, która odniosła zwycięstwo w wojnie z Niemcami w latach 1914-1918. Jednakże w okresie po I wojnie światowej, a jeszcze silniej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, zaznaczyły się we Francji niekorzystne dla systemu parlamentarno-gabinetowego tendencje oraz pojawiły się próby jego obalenia. Dla dobrego funkcjonowania tego systemu ważne jest także ograniczenie ambicji politycznych. Międzypartyjna walka polityczna nie może być prowadzona na wyniszczenie; jej bezpośrednim celem może być jedynie odsunięcie konkurenta od władzy. Walka ta toczyć się musi w granicach wzajemnej tolerancji i przy założeniu powszechnego akceptowania zasad ustroju oraz zespołu wspólnych dla ogółu obywateli, podstawowych wartości moralnych i politycznych. Chodzi tu zatem o to, co określa się mianem konsensusu ustrojowego (zgody ustrojowej).

265. Nie zawsze jednak system parlamentarno-gabinetowy funkcjonuje w warunkach ekonomicznej prosperity i społecznej stabilności; nie zawsze walka polityczna mieści się w granicach konsensusu ustrojowego. W tych przypadkach system parlamentarno-gabinetowy ulega zablokowaniu, a nawet degeneracji; nie ma szans na przetrwanie. Otwiera się wówczas droga do zaistnienia różnego typu dyktatur i reżimów autorytarnych.

Drogę taką przeszły w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku w szczególności Włochy, Portugalia, Niemcy i Hiszpania, a także niektóre państwa Europy Wschodniej. W Niemczech mechanizmy demokracji liberalnej oraz systemu parlamentarno-gabinetowego zostały wykorzystane przez nazistów do legalnego przejęcia władzy, a następnie do całkowitego ich zniszczenia. Mając na względzie złe doświadczenia z funkcjonowaniem systemów parlamentarnych w niektórych państwach, twórcy konstytucji i różne siły polityczne podejmowały rozmaite próby jego modyfikacji. W wyniku tych prób powstawały różne odmiany zreformowanego systemu parlamentarno-gabinetowego. Polegały one najczęściej na umocnieniu władzy wykonawczej, w tym rządu, i ograniczeniu wpływów władzy ustawodawczej. Jednym z najszczęśliwszych pomysłów służących takiej reformie jest wprowadzenie mechanizmu konstruktywnego wotum nieufności. Zapewnia ono stabilność rządu; niełatwo go obalić, ponieważ nie wystarcza do tego pojawienie się koalicji niezadowolonych, musi się również ukształtować koalicja zdolnych do wspólnego rządzenia.