P1011919

Z pochówkami łączy się kwestia kultu czaszek i specyficznego obchodzenia się z tą częścią ciała. W Kebara odnaleziono szczątki zmarłego w wieku 25-35 lat neandertalczyka sprzed 60 tys. lat, nazwanego przez archeologów Mosze. Szkielet, złożony w specjalnie przygotowanym grobie, pozbawiony był mózgoczaszki, podczas gdy szczęka dalej tkwiła na kręgosłupie (temu faktowi zawdzięcza swe ocalenie kość gnykowa, przez co wykazano, że aparat głosowy neandertalczyka odpowiadał współczesnemu). Okazało się, że jakiś czas po pochówku, prawdopodobnie po rozłożeniu tkanek miękkich, grób odkopano i oderwano czaszkę, niewątpliwie niezbędną do rytuałów, jak u współczesnych Melanezyjczyków. W Monte Circeo we Włoszech, w grocie Guattari odnaleziono taką pozbawioną żuchwy czaszkę neandertalską, leżącą na kamiennym podłożu pośrodku kamiennego kręgu. Czaszka spoczywała na dwóch kościach śródstopia wołu i jelenia, była odwrócona otworem potylicznym ku górze i, jak wykazały badania, zupełnie ogołocona z mięsa. Otwór potyliczny został najprawdopodobniej poszerzony, aby wyjeść mózg. Strzaskany prawy oczodół mógł wskazywać na to, iż mamy do czynienia z czaszką pokonanego wroga, a spożycie jego mózgu miało powiększyć zapas energii życiowej zabójcy. Nie wiadomo natomiast, czy krąg kamienny jest dziełem przypadku, czy też został umieszczony rozmyślnie. Obecne badania wskazują raczej, że rozszerzenia podstawy czaszki dokonały hieny. Odkrywca groty mógł też zmienić pozycję czaszki, zabarwienia i konkrecje wapienne wskazywały, że pierwotnie leżała na lewym boku. Nie ulega jednak wątpliwości, że neandertalczyk był kanibalem, dowodzą tego odkrycia zarówno z południa Francji (Hortus), Polski, jak i chorwackiej Krapiny (tzw. Jaskinia Ludożerców), gdzie odnaleziono szczątki ok. 13-14 neandertalczyków, z polu puny mi i nadpalonymi kośćmi długimi i rozbitymi czaszkami. Żadnych innych kości, poza ludzkimi, nie było w popielisku. Możliwe też było, jak wskazują odkrycia z Ngandong, Isturitz (Basses Pyrenees - Francja) i Czułatowa (Ukraina), skalpowanie ofiar¹²³. Inne znaleziska (dziecko w La Ferrassie, Mosze z jaskini Kebara) świadczą o oddzieleniu głowy od tułowia przed pochówkiem lub po pierwszej fazie rozkładu, co może być dowodem szacunku wobec tej właśnie części ciała, uznanej być może, jak wśród dzisiejszych łowców głów, za siedzibę rodowej mocy przodków. Stanowisko z Ngandong (Jawa), gdzie na najwyższej terasie rzeki Solo znaleziono 11 neandertalskich (?) czaszek, które pierwotnie zatknięte były na sterczących gałęziach, wkopanych w ziemię. Najpowszechniejsza hipoteza mówi o łowcach głów zbierających swe trofea. Części mózgowe czaszek zostały pozbawione części twarzowych na czaszkach już wysuszonych.

Interpretując pochówki intencjonalne neandertalczyka, wbrew sceptycyzmowi Le-roi-Gourhana, można wykryć pewien wzorzec postępowania ze zwłokami, przynajmniej z tymi, które zdecydowano się pochować w jaskiniach. Bowiem jeśli miał być to zwyczaj, to wówczas znaleziono by daleko więcej takich przykładów, prawdopodobnie więc regułą było pozostawianie zwłok do dekompozycji na otwartym powietrzu. Uderzająca jest przewaga mężczyzn (6:1, podczas gdy w górnym paleolicie relacja ta wynosi 2:1) oraz wyposażenie w dary grobowe wyłącznie męskich pochówków (8 przypadków). Przewaga postaci skurczonej, nawet wiązanej sznurami zorientowanej na linii wschód-zachód wskazuje na obecne w kulturze mustierskiej przekonanie o istnieniu świata poza obszarem doświadczenia codziennego. Przewodnikami do tego świata były zwierzęta, w rodzaju kozła (Teszik Tasz) czy dzika (Skhul) i jelenia, zwłaszcza ważne są ich rogi jako znak

A. Lcroi-Gourhan, Religie prehistoryczne, s. 43.

ascencji. Orientacja zgodnie ze stronami świata wskazuje na istnienie poczucia układu przestrzennego, rozróżnienia ruchów Słońca i przyznania im wartości symbolicznych. Pochówki wielokrotne i rodzinne świadczą o istnieniu więzi rodzinnej, poczuciu pokrewieństwa, które może przetrwać śmierć. Pochówkom towarzyszyło rozpalanie ogniska ofiarnego, które zabierało w zaświaty mięso niezbędne na drogę, ofiary zakopywano też w pobliżu grobu. Nie można mówić o powszechnym kulcie czaszek, jednak tę część ciała preparowano czasami ze szczególną uwagą.

Pod koniec epoki lodowcowej zanikanie megafauny plejstoceńskiej przypieczętowało los neandertalczyka. Przyczyniła się do tego zbyt daleko idąca specjalizacja, przystosowanie do klimatu i intensywnej eksploatacji otoczenia przyrodniczego, nie pozwalające na zmianę trybu życia, w konsekwencji prowadząc do wygaśnięcia. Neandertalczycy klasyczni znikają z Europy pod koniec pierwszej fazy zlodowacenia Wtirm, wraz z nadejściem okresu przejściowego ocieplenia klimatu (interstadiał Gottweiger, ok. 35 tys. lat temu). Zostali powoli zepchnięci na krańce ekumeny: Gibraltar, Wyspy Brytyjskie, okolice Alp. Ostatnie ich ślady to południowa Francja (Saint Cćssaire - 36 tys., Arcy-sur-Cure - 32 tys. lat temu) i Gibraltar (Zaffaraya 30-27 tys. lat) Jak obecnie wiadomo, ostatnie zamieszkane przez nich enklawy związane były z przemysłami szatelperońskimi, półmustier-skimi, półoryniackimi, z wykorzystaniem technik wiórowych i dokładną obróbką. Twierdzi się, że nastąpiło zapożyczenie techniki od kromaniończyków, zwłaszcza że neandertalskie stanowisko ChStelperron znajdowało się w pobliżu ich siedzib. W Arcy-sur-Cure odnaleziono nawet ślady przygotowywania barwników przez podgrzewanie. Ostatnie enklawy neandertalskie opustoszały więc 30-28 tys. lat p.n.e. i zostały zajęte przez myśliwych oryniackich.

Wskazówki bibliograficzne:

-    R. A. Dart, D. Craig, Na tropach brakującego ogniwa. Warszawa 1963; -J. Campbell, The Masks of God, t. I: Primitive Mythology, New York 1956; - A. Leroi-Gourhan, Religie prehistoryczne. Warszawa 1966; - A. Spirkin, Pochodzenie świadomości. Warszawa 1966;

-    M. F. Niesturch, Pochodzenie człowieka. Warszawa 1974; - J. R. Napier, Prapoczątki człowieka. Warszawa 1975; - J. Jelinek, Wielki atlas prehistorii człowieka. Warszawa 1977; -E. Morin, Zagubiony paradygmat - natura ludzka. Warszawa 1977; - J. Wolf, Z. Burian, Pradzieje człowieka. Warszawa 1982; -B. Hałaczek, Australopitekalna koncepcja antropogenezy; studium historyczno-krytyczne, Warszawa 1983; - K. Kowalski, Eros i Kostucha, Warszawa 1990; — Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990;

-    E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury. Warszawa 1991; - J. H. Reichholf, Zagadka rodowodu człowieka. Warszawa 1992; - A. S a 1 z a. Ewolucja człowieka: hominizacja, środowisko, zachowanie, technika. Atlasy naukowe. Szczecin 1992; - A.Wierciński, Magia i religia. szkice Z antropologii religii, Kraków 1994; — G. B a u d 1 e r. Bóg i kobieta, historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995; — B. Campbell, Ekologia człowieka. Warszawa 1995; -J. Diamond, Trzeci szympans; ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem. Warszawa 1996; — R. Leakey, O pochodzeniu człowieka Warszawa 1996; - J. S h ree ve, Zagadka neandertalczyka: w poszukiwaniu rodowodu współczesnego człowieka. Warszawa 1998; - C. S a g a n. Rajskie smoki: rozważania o ewolucji ludzkiej inteligencji, Poznań 1998; - Ch. Stringer, R. McKie, Afrykański exodus; pochodzenie człowieka współczesnego. Warszawa 1999; — J. Lejman, Zwierzęcy prześwit cywilizacji; Desmond Morris i etologia współczesna. Lublin 1999; - R. F o 1 e y. Zanim człowiek stał się człowiekiem. Warszawa 2001.

205