problemy (376)(1)

^pftt muszą przewidywać przede wszystkim co przewidywać będą inni^,J. Każde osiągnięte przez naukę przewidywanie, mające za sobą jakieś uzasadnienie i jakiś stopień prawdopodobieństwa, pociąga za sobą szereg działań jednostek i instytucji, które zmieniając dane analizy (jako nie-przewidywane w niej) powodują „niesprawdzenie się” przewidywania Tyle że w tym wypadku, jakby to paradoksalnie nie brzmiało, niesprawdzenie się przewidywania nie świadczy bynajmniej o tym, iż było ono nieprawdziwe, lecz czasem nawet przeciwnie, jest jego potwierdzeniem

SPOŁECZNE WARUNKI RACJONALNEGO PRZEWIDYWANIA

Oczywiście, zagadnienie przewidywań ekonomicznych tak w skali makroekonomicznej, jak zwłaszcza mikroekonomicznej, zależne jest od całokształtu warunków społecznych. Nie wystarcza tu przekonanie

0    wartości racjonalnej analizy. Musi być jeszcze spełnionych szereg warunków społecznych, z których wiele spełnionych być może dopiero na wyższym szczeblu rozwoju społecznego.

Weźmy dla przykładu podstawowy problem zależności od przyrody ¹⁴ Przy słabych siłach wytwórczych, gdy produkt globalny ludzkiej pracy w znikomym jedynie stopniu przewyższa produkt absolutnie niezbędny — minimalne pogorszenie warunków naturalnych (susza, deszcze itp.) może spowodować, że spadnie on nawet poniżej produktu niezbędnego Przy słabych środkach komunikacji i braku większych nadwyżek u sąsiadujących grup społecznych — wydarzenie takie zmienia się w katastrofę. Niełatwo przewidywać, przy takiej sile oddziaływania elementów nie poddających się przewidywaniu. Katastrofizm myśli średniowiecznej nie jest tak bardzo znów nieracjonalny w warunkach, w których grupom ludzkim na każdym kroku groziła katastrofa. A przecież problem ten ma znaczenie nie tylko historyczne. Klęski głodowe zna przecież aż nadto dobrze i dziś jeszcze połowa ludzkości. Niezdolność hindusa do długofalowej kalkulacji gospodarczej, tylokrotnie opłakiwana przez ekonomistów zachodnich, widzących w tym specyfikę kultury buddyjskiej i ważną przeszkodę dla rozwoju gospodarczego, jest rzeczą typową dla średniowiecznej Ehropy, która jakoś przecież tej mentalności się wyzbyła. Tyle, że wyzbyła się jej wówczas, gdy wzrost sił wytwórczych uczynił człowieka mniej bezradnym wobec nie dających się przewidzieć wybryków natury. Gdy zwiększy się w Indiach wydajność ludzkiej pracy, gdy znikną periodyczne kataklizmy — wówczas

1    Hindus zacznie kalkulować długofalowo. Nie czyni tak dziś nie dlatego, że jest do tego kulturalnie niezdolny, że tego „nie umie” — lecz dlatego.

° Keynes J. M. Ogólna teońa zatrudnienia, procentu i pieniądza. Warszawa * 1956. s. 198—199.

por..

'• W wąskim rozumieniu tego pojęcia. O rozumieniu szerszym —

że jego społeczeństwo nie stwarza mu warunków umożliwiających długofalowe przewidywania ekonomiczne. Właśnie on, nie przewidując, w swoich warunkach postępuje racjonalnie.

Samowola możnych (typowe w Polsce przedrozbiorowej), niestabilność władzy i systemu prawnego (tak częsta w wielu dzisiejszych krajach opóźnionych), niebezpieczeństwa ingerencji zewnętrznej, na jaką z reguły są narażone kraje każdorazowo opóźnione — wszystko to działa w kierunku uniemożliwiającym racjonalne przewidywania.

Idealistyczni historycy wielokrotnie wyprowadzali powstanie kapitalizmu z rozpowszechnienia się umiejętności kalkulacji i przewidywania, zwłaszcza przewidywania długofalowego. Rzecz jednak nie tyle w tym, by człowiek wiedział że powinien przewidywać, ani w tym, by wytworzyć w nim zaufanie do jego przewidywania¹⁵. Rzecz w tym, by żył on w warunkach społecznych, umożliwiających racjonalne przewidywanie.

. Możliwość racjonalnego przewidywania zależy od wielkości ryzyka błędu. Wielkość ryzyka zależy od poziomu sił wytwórczych i od instytucji społecznych (przy czym oba te czynniki pozostają we wzajemnym związku). Rozwój sił wytwórczych zmniejsza ryzyko niepowodzenia technicznego (że zasiew nie da spodziewanego plonu, że hodowane stado padnie od zarazy, że zainstalowana maszyna parowa wybuchnie itd.). Instytucje społeczne działają na zmniejszenie ryzyka poprzez jego społeczny rozkład. Kupiec Wenecki Szekspira działał w warunkach fantastycznego ryzyka — inaczej nie byłoby dramatu. Cała jego pozycja ekonomiczna zaangażowana jest w jednej transakcji. Okręt znajduje się na morzu. Jeśli dopłynie — zysk będzie ogromny. Jeśli utonie — kupiec jest zrujnowany. Rzecz w tym, że nadchodzą wieści o burzach na morzu. Ale gildie kupieckie przez rozkład ryzyka na wszystkich członków zmniejszały go do tego stopnia, że czyniły możliwą kalkulację ^ł#.

Przewidywanie jest tym pewniejsze, im większego podmiotu dotyczy. Z mniejszym ryzykiem błędu przewidywała gildia — niż mogli przewidywać poszczególni składający ją kupcy. Mógł przewidywać sytuację aprowizacyjną kraju merkantylistyczny minister — trudniej mógł przewidywać poszczególny farmer. Możliwość poprawnego przewidywania, a tym samym racjonalnej gospodarki rośnie, w miarę tego, jak rosną związki współzależności międzyludzkiej, jak w jniejsce jednostki

¹⁵ Knight F. H. Risk, Uncertainty and Profit, New York 1921, s. 216—232. Hart A. G. Anticipations, Uncertainty and Dynamie Planning, Chicago, 1940, s. 52 i nast.; Marschak J. Lack of Confidence Socl&l Research, VIII, Feb. 1941, s. 52—53; Shackle G. L. S. Expectations in Economics, Cambridge 1949, s. 10—19 i 115—116; Aubrcy H. G. Industrial Enterprise in Underveloped Countries, New York 1953, *. 12—18.

^w Weber M. General Economic History, s. 202—204; Pirenne H. Economic and Social History of Medieoal Europa, New York 1937, s. 91—96; Clough S. B. and Cole C. W. Economic History of Europę, Boston 1946, s. 306—307 i 633.