ScanImage020 (5)

44

Ołonka posiada fińską nazwę „Alavoine” (F. Braun, 1899, s. 255). Tu ta^ lokowana jest jedna z grup etno-kulturowych, która w XII w. weszła w % sięg historycznej Karelii (V.A. Nazarenko, 1979, s. 156).

W oparciu o uzyskane dotąd źródła archeologiczne można domniem, wać, 7£ lud Thiudos Inuunxis gockiego historyka Jordanesa, to mieszkańc-północnej peryferii strefy lasów mieszanych, obejmującej lewe dorzecze g<j_r nej Wołgi, dorzecze Dźwiny i pobrzeża morskie od Półwyspu Kurskiego j> Fiński. Aż do VIII-IX w. ludność ta posługiwała się niczróżnicowanyn dialektalnie językiem ogólnotlńskim, wyraźnie odmiennym od lapońskieg i coraz bardziej innym od tego, którym mówili Finowie zamieszkali w do rzeczu środkowej Wołgi.

Druga grupa ludów’ zachodniofińskich, wymienionych przez Jordanem to Vasinabroncas lub Vasina. Jest to zniekształcony odpowiednik gockieg.: słowa „Visans” oznaczający fińską Ves', czyli mieszkańców tajgow'ej stref, lasów, rozciągającej się w zlewiskach jezior Onega i Białe. Na różnice kulturowa między obu kompleksami ludnościowymi zwracaliśmy uwagę wy. żej. Ich przyczyny tkwiły korzeniami w' trybie życia i sposobach zdobywani; środków do niego, warunkowanych specyfiką środowisk naturalnych.

Penetracja Północy europejskiej przez obce etnicznie grupy ludność skandynawskiej i bałtyjskiej, a później także słowiańskiej narastająca lawi nowo od VI w. n.e., wymuszała na autochtonach zachodniofińskich zmian;-w stosunkach osadniczych, rozluźniała społeczne więzi lokalne i przyśpiesza ła procesy dczintegracyjne w sferze językowej. Jak można domyślać sic analizując źródła archeologiczne, tylko migracje Bałtów spowodowane był} potrzebą znalezienia miejsca dla nowych siedlisk, po utraceniu starych nad środkowym Dnieprem na rzecz Słowian (G. Grewingk, 1884, s. 135 n). Zgod nic z ówczesnymi zwyczajami w obcym terenie nie wchodzono w’ przestrzenie oddalone od głównych arterii wodnych, zatrzymując się na stałe w^r dotychczasowych pustkach osadniczych. Posuw-ając się w górę Dniepru aż do jegc źródeł, Bałtowie nie napotkali zwartego osadnictwa zachodniofińskicgo, cc pozwoliło im na zakładanie własnych siedlisk. Podobnie wolne od osadnictwa były puszcze w lewym dorzeczu środkowej Dźwiny, a zatem rozsiedlani Bałtów w tym rejonie przebiegało bez zakłóceń. Bardziej skomplikowana sytuacja zaistniała w prawym dorzeczu środkowej Dźwiny, gdzie miejscowa ludność zachodniofińska miała swoje strefy działalności gospodarczej i gdzk wspólnoty osadnicze kształtowały się w stałych okręgach przynajmniej od ostatnich dwóch w-icków p.n.e. (J. Stankievicz, 1960, s. 52n). Jak dotąd brak wyraźnych wskazówek źródłowych dla wysuwania sugestii o wchodzeniu Bałtów w bezpośrednie układy osadnicze fińskich mieszkańców dorzccz) rzek Łowati i Wiclikoj już w VI w. Jest to okres powstawania dwóch wyraźnych stref osadniczo-kulturowych Finów Zachodnich, znanych w nomenklaturze archeologicznej jako kultura kurhanów długich i sopd (V.V. Siedov, 1970, s. 5n; 1974, s. 5n). Nie wyklucza to możliwości nawi4‘ zywania przez Bałtów i Finów Zachodnich bezpośrednich kontaktów' w^rV*

raiennych (J. Stankiewicz, 1960, s. 90 n), nie pociągających za sobą wzajemnych zniszczeń, sprzyjających procesom integracji kulturowej i wymiany doświadczeń.

Penetrację Północy europejskiej Słowianie rozpoczęli nie wcześniej niż pod koniec VIII w., najpewniej jednak dopiero w początku IX w. (M.I. Artamanov, 1990, s. 283). Pierwsze wyprawy słowiańskie w stronę źródeł Dniepru, Dźwiny i Wołgi podejmowane były przez grupy zbrojne z wyraźnie łupieżczym celem. Niejasne relacje latopisów ruskich, w świetle źródeł archeologicznych, pozwalają na wykluczenie obecności osadnictwa słowiańskiego nad Dźwiną i Wołchowem przed X w. (V.L. Janin, M.H. Aleśkovskij, 1971, s. 32 n). Badania archeologiczne osiedli nad Woł-

I chowem wykazały, że w X w. szlak dalekosiężny wiodący tą rzeką był pod całkowitą kontrolą Skandynawów. Ważny port handlowy Drelleborg, zlokalizowany w odległości 1 km od ujścia Wołchowca do Wołchowu i 14 km od jeziora llmeń, był w IX i w początku X w. zamieszkały wyłącznie przez Finów, mających ożywione kontakty ze Skandynawią i żadnych powiązań słowiańskich (E.N. Nosov, A.N. Płochov, 1989, s. 34-42). Analogiczna sytuacja została stwierdzona w wyniku badań warstw osadniczych starszych niż Xw. w Pskowie, Izborsku, w osiedlach nad Łowatią, Wieliką i Mstą (G.S. Lebiediev, 1973, s. 76; N.A. Jcfimova, 1977, s. 96- 101; S.V. Bieleckij, 1977, s. 92-95; 1983, s. 52 n). Wolny także od słowiańskiego osadnictwa był rejon ujścia Wołchowu do Ładogi, pozostający całkowicie w^r gestii Finów aż do końca VIII w., kiedy to w ich sąsiedztwie zaczęli sadowić się Skandynawowie (G.F. Korzuchina, 1961, s. 76; 1966, s. 61 n).

Unifikujące wpływy cywilizacji rzymskiej przefiltrowane przez kulturę plemion skandynawskich, odcisnęły wyraźne piętno na procesach przemian społeczno-kulturowych plemion zachodniofińskich osiadłych na wybrzeżach morskich. Rytm tych przemian, w świetle źródeł archeologicznych, był tak bliski obserwowanemu w Skandynawii, że możliwe stało się przyjęcie podobnych ram pcriodyzacji epoki żelaza. Okres merowiński, zwany też okresem Vendel, obejmuje czasy między VI a VIII wiekiem. W tym czasie stworzone zostały podstawy rozwoju gospodarczo-społecznego struktur typowych dla układów wczesnośredniowiecznych. W następnym okresie, zwanym wikiń-skira i obejmującym czasy od IX do XI wieku, następowała wewnętrzna konsolidacja uformowanych wcześniej wspólnot etnokulturowych i osadniczych. Sprzyjała jej koniunktura gospodarcza oparta o dalekosiężny handel wymienny zorganizowany głównie przez Skandynawów lecz przy udziale wszystkich grup osiadłej tu ludności. Wreszcie okres wypraw krzyżowych (XII-XIII w.), to próby politycznego i ideologicznego zorganizowania Północy europejskiej pod hegemonią największych ówczesnych potęg.

Taka periodyzacja epoki żelaza nie ma żadnego odniesienia do przemian osadniczo-kulturowych zachodzących w europejskiej strefie lasów tajgo-wych. Jak można wnosić na podstawie źródeł archeologicznych, aż do IX w. nie zaistniały przesłanki mające wpływ na tryb życia mieszkańców tej strefy.