ScannedImage 16

80 Religie Bliskiego Wschodu

-orgiastyczne), za co zostali surowo ukarani (24 tysiące Izraelitów poniosło śmierć przez wbicie na pal). Biblia nazywa Moabitów „ludem Kemosza” {Księga Liczb, 21, 29), co świadczy o tym, iż był to ich bóg narodowy. Także Salomon pod koniec życia wzniósł Kemoszowi posąg, na górze koło Jerozolimy {I Księga Królewska, 11,7). Ze steli króla Moabu, Meszy¹ (ok. 850-840 p.n.e.), dowiadujemy się, że tamtejsza ludność boga tego (jako Kamosza) czciła szczególnie, ponieważ król - w podzięce za pomoc - wzniósł mu „wyżynę kultową” w Qarchoh. Ze steli tej wiemy też, iż ojciec Meszy nosił imię teoforyczne, Kamoszjatt. Mesza, po zdobyciu izraelskiego miasta Atarot, całą jego ludność złożył jako ofiarę całopalną dla Kamosza, a „ołtarz Uriela” zawiózł „przed Kamosza w Kaijoth”. Także po zdobyciu miasta Nebo, całą ludność, włącznie ze starcami i dziewczętami, poświęcono dla Asztar-Kamosz. Z inskrypcji z Diban (stolica Moabu za panowania Meszy) wynika, iż znajdowało się tam sanktuarium Kamosza. Być może, imię tego boga, jako ka-mi-iś, spotykamy już na liście bogów z archiwum w Ebli.

W kananejskim mieście Bet Szan (na pd.-wsch. od góry Tabor), stanowiącym w XVI-XV w. p.n.e. siedzibę egipskiego namiestnika, główna świątynia poświęcona była lokalnemu bogu Mikal.

Panteon fenicki.W Byblos spotykamy podobnego do Ba‘ala boga wegetacji, który umiera i powraca do życia, a więc związany jest z cyklem płodności. Grecy nazywali go Adonisem (Adon to w językach semickich „pan”). Podobnego typu bogiem był Eszmun, czczony zwłaszcza w Tyrze i Sydonie, bóg znany tylko na terenach fenickich (od VIII w. p.n.e.), opiekun lecznictwa, odpowiednik Adonisa i Asklepiosa. O jego popularności może świadczyć imię Eszmunazar, spotykane u władców Sydonu w epoce perskiej. Boga określano też w Fenicji terminem Melek² (król): np. bóg--opiekun miasta Tyru, Melkart'³, bóg Milkasztart, którego świątynię z końca III w. p.n.e. odkopano w Umm el-Amed (koło Tym), oraz narodowy bóg Ammonitów, Milkom (czcił go też Salomon). Niektórzy uczeni utożsamiają owego Milkoma z kananejskim bogiem chtonicznym Molochem, którego świątynia typu tofet w VII-VI w. p.n.e. znajdowała się w dolinie Gehenna (pd. część Jerozolimy) i któremu składano tam ofiary z dzieci poprzez spalenie {II Księga Królewska, 23,10; Księga Jeremiasza, 7,31). Rdzeń „milk” spotykamy w teoforycznym imieniu króla kananejskiego miasta Gezer, Milkulu (pierwsza połowa XIV w. p.n.e.), którego list do władcy Egiptu znaleziono w archiwum z Tell el-Amama, a także w imieniu mieszkańca Ugarit, Milkiachu, któremu król Niąmepa (1324-1274 p.n.e.) nadał posiadłość ziemską. Później zaś mamy je w imionach władców Byblos z VI-V w. p.n.e.: Jehimilka, Urimilka i Jehau-milka⁴.

Melkart był w Tyrze odpowiednikiem Ela z Byblos i Ba‘ala z Sydonu, pełnił zaś funkcje Adonisa i Eszmuna. Czczono go w całej Fenicji, a także w Damaszku i Kartaginie. Początkowo był bóstwem solamym, ale wraz ze wzrostem morskiej potęgi

Fenicji stał się patronem żeglugi i fenickiej kolonizacji. Na początku wiosny obchodzono w Tyrze święto przebudzenia Melkarta, co zdaje się świadczyć, iż traktowano go tam jako bóstwo umierające i zmartwychwstające. Już Hiram (sojusznik Dawida i Salomona) zbudował mu w Tyrze świątynię.

Reśef (Raśap) to bóg ognia, piorunu, zarazy, zdrowia i płodności. Jego imię spotykamy też w Mari i Zendżirli. Dagan, który w Biblii występuje jako bóg Filistynów (miał świątynie w Gazie i Aszdod), u Fenicjan jest bogiem świata podziemnego, płodności, zboża i wynalazcą pługa (według Filona z Byblos). Jamm był bogiem morza, a nazywano go „sędzią rzeki”. Mot to syn Ela, bóg śmierci, przynoszący suszę i obumieranie świata roślinnego, toczący nieustanną walkę z Ba‘alem. Koszer był bogiem rzemiosł, sztuki i architektury. Boginią Księżyca była Nikkal⁵, a bogiem Księżyca jej mąż, Jarich⁶. Z inskrypcji oraz teoforycznych imion władców fenickich - Bo-dasztart, Ummiasztart, Jeharbaal, Ozbaal, Abibaal, Elibaal i Szipitbaal - wynika, iż czczono tam także inne bóstwa z grupy kananejskiej: Asztarte⁷ i Ba‘ala (głównie w Sydonie⁸).

Panteony, a zwłaszcza główne bóstwa w poszczególnych miastach fenickich, mogły się różnić. Popularna była w Fenicji boska triada: bóg-opiekun miasta, bogini (jego partnerka, związana z płodnością ziemi) i młody bóg (często syn bogini, umierający i zmartwychwstający). W Byblos głównymi bóstwami tego typu byli El, Baalat (matka-ziemia, uosobienie płodności) i Adonis. Z inskrypcji sporządzonej przez Jehaumilka (król Byblos) wynika, iż czuł się on szczególnie związany z Baalat, zwracał się do niej z różnymi prośbami oraz wzniósł jej ołtarz z brązu⁹. Bogini ta była czczona także w Berytos. W Sydonie boską trójcę tworzyli Ba‘al, Asztarte i Eszmun, a w Tyrze - Melkart, Asztarte (jako matka Melkarta) i Anat-bait-ili (dawna Anat).

Poza tym, z różnych tekstów i inskrypcji wiemy, iż w Fenicji czczono też Słońce (Szapasz) i Księżyc oraz wiele dobrych i złych duchów, a także liczne bóstwa obce, jako wynik kontaktów handlowych i zależności politycznych, np. „Hathor panią Byblos”, „Isztar panią Alalah”, Amona-Re, Ptaha, Marduka, Nabu, Szamasza, Sina.

Antropologia

Na temat antropologii religijnej w wierzeniach fenickich i kananejskich wiemy niewiele. Stwórcą ludzi (‘ab 'adm - „ojciec ludzi”) był El. Z epitetów boskich, określających ich jako istoty potężne, najwyższe, wszechwładne oraz jako sędziów i opiekunów, wynika, iż dystans między człowiekiem a bogiem był bardzo duży. Do podobnych wniosków można dojść przy analizie imion teoforycznych, w których dominują określenia typu „niewolnik/niewolnica” jakiegoś boga, natomiast rzadziej spotykamy określenia dotyczące pokrewieństwa („syn/córka”).

1

   N. Mendccki, Stela króla Meszy, „Collectanea Thcologica” 1987, nr 2; A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 146.

2

   Wyraz ten spotykamy w imieniu Glimclek, kapłana z czasów Niqmaddu II, autora jednej z ugaryc-kich tabliczek.

3

   Melek-qarl, czyli „król miasta”.

4

   S. Moscati, Świat Fenicjan, Warszawa 1971, s. 46 n.

5

¹⁵¹ W Ugarit znaleziono poemat o poślubieniu Nikkal przez Jaricha. Imię bogini zapisane jest tam jako nkl (nikkal), co stanowi transkrypcję sumeryjskiego określenia nin-gal, czyli „wielka pani” (W. Tyloch, Odbycia w Ugarit a Stary Testament, dz. cyt., s. 57).

6

^I!! Jako boga Księżyca czciła go większość zachodnich Scmitów.

7

   Według Józefa Flawiusza (Przeciw Apionowi, l 118 n), Hiram zbudował jej w Tyrze świątynię.

8

   Z inskrypcji władcy z epoki perskiej, Eszmunazara, wynika, iż poświęcił Ba‘alowi świątynię.

9

^lsl H. Donner, W. Róllig, dz. cyt., nr 10.