SDC10227

W podanych przykładach formy z -a- są dziedzictwem przedpolskim, por. psł. *kricati,*leźati,*m[cati, natomiast formy z -e~ są polską innowacją; powstały na wzór alternacji innej grupy czasowników, por.; vijal : vije[i' Ywj'eć, " lećał . lećeti : lećeć, xćał : xće(i :xćeć.

. W bezokolicznikowych formach tej grupy czasowników wygłosowe e tematyczne wywodzi się z e (które - jak wiemy — w sprzyjających warunkach ulegało przegłosowi lechickiemu i stąd formy yijał, lećał, xćał). Ponieważ w tych formach takich warunków nie było, więc przegłos nie zaszedł; analogicznie do tych form czasowniki typu hycać, ńulćać, leźać „wycofały” pierwotne -a- i wprowadziły do wielu alternacji samogłoskę \e-(Jdyćeć, milćeć, leżeć).

2.1.2.7.    Wyrównania do form bez przegłosu w proklitykach

Jeszcze jednym przejawem wyrównań analogicznych są formy bez²², prez;pred, w których przegłos ostatecznie się nie dokonał. Przyimek, jako wyraz niesamodzielny, wiązał się z wyrazem po nim następującym, który raz mógł mieć nagłos palatalny, np. predb' rekoję, a raz niepalatalny, np. prodb gorojg. Ostatecznie ustaliła się forma bez przegłosu.

2.1.2.8.    Nieregularny przegłos

H O nieregularnym przegłosie możemy mówić w odniesieniu do form wyrazowych: macoxa <— *matjexa, poźomka, por. *zemlja, pożoga, por. *źegę, vlokę g| *velkę, w których wymiana e —1 o dokonała się przed spółgłoskami tylnojęzykowymi i wargowymi.

2.1.2.9.    Fałszywy przegłos

Nie można także nie wspomnieć o grupie wyrazów, w których -e- pochodzące z b uległo wymianie w -o-, np.:

*osbh> ,;V—1 ośeł 9 óśoł,

*kozblb —* kożeł —| koźoł,

*dbtrbkb—» jonek (por. dbtib —* jeń),

*vbsbka —I veska —> voska (por. *vbSb —| ves).

²² Brak palalalności b jest wynikiem oddziaływania języka czeskiego, historycznie umotywowana byłaby forma *bez —1 *ooz, a brak przegłosu - częstością użycia, pot. W. Mań-czak, Polska fonetyka i morfologia historyczna. Łódź— Warszawa — Kraków 1965, s. 28.

Jest to zjawisko tzw. fałszywego przegłosu. Zmiana ta dokonała się jako przejaw wyrównań fonetycznych, zupełnie niezależnie od przegłosu lechickiego.

2.1.3. CHRONOLOGIA PRZEGŁOSU

2.1.3.1.    Chronologia bezwzględna (zob. 1.4.4.)

Metoda filologiczna (zob. 1.4.3.1.)

Na szczególną uwagę zasługują tu zapisy nazwy plemiennej Dziado-szan (<— *didb) u Geografa Bawarskiego (zob. 1.3.3.1.1) Dadosesani -jadoSańe (Dziadoszanie) i w Kronice Thietmara (zob. 1.3.3.1.3) Diedesisi - jadośycy (Dziadoszycy), w których poświadczony jest przegłos lechicki. Pozwala to na wysnucie wniosku, że przegłos zachodził w IX i X w.

Z polskich tekstów najwcześniejsze zapisy znajdujemy w Bulli gnieźnieńskiej (zob. 1.3.3.2.1). Są to nazwy własne (imiona) poddanych arcybiskupa gnieźnieńskiego: Białowąs, Białosza, Bialowieżycy (por. *bśl-), Kwiatek (por. *kvetb), Siostrach (por. *sestr-). Ważne jest też spostrzeżenie, że we wszystkich formach, występujących w Bgn., w których były warunki umożliwiające przegłos lechicki, ten proces jest przeprowadzony. Pozwala to na wniosek, że w pierwszej połowie XII w. przegłos był już procesem zakończonym.

2.1.3.2.    Chronologia względna (zob. 1.4.4)

Metoda rekonstrukcji wewnętrznej (zob. 1.4.3.2);

A.    Przegłos dokonał się po metatezie grup or, ol, er, el między spółgłoskami (zob. 1.2.3.2), np.:

*berza —> breza —> broza —> broza

Najpierw -er—y -re-, a następnie w -ro-, gdyż inna kolejność zmian językowych musiałaby dać rezultaty nie znane polszczyżnie:

*berza —» *borza —» * broza —» *b’roza Podobnie:

*perd'b —y *predr> —| prodti —> pr6d —» pród, nie zaś:

*perdb —| *pordt —| *prodb —> *prOd —| *pród.

B.    Przegłos zaszedł przed zanikiem i wokalizacją jerów (zob. II.3), ponieważ 'e, e pochodzące z m | przegłosowi nie uległo, por.:

*pbsb —* pes (nie: pos),

*lbnt —> len (nie: lon),

89