skanowanie0004 (56)

żeli mówił fj konieczności opracowania u nas thesauri epistularum, to interesował go tylko materiał zamknięty między połową XV a końcem XVI wiekuThesaurus tak pomyślany miał być dopełnieniem wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie pt. Codex epistolaris saeculi ąuinde-cimi. .

Bez większego ryzyka można stwierdzić, że uwagi, które potem poświęcono listom dedykacyjnym, wyrosły w dużej mierze z inspiracji prac Bruchnalskiego. W każdym razie badacze podejmowali te zagadnienia, które jako postulaty naukowe zgłaszał uczony ze Lwowa.

Najczęściej wykorzystywano listy, śledząc dzieje mecenatu w dawnej Polsce^{1 2} oraz dzieje walki o język polski w literaturze³. Odwoływali się do przypisań badacze twórczości poszczególnych pisarzy, znajdując w nich potwierdzenie, a częściej inspirację do podjęcia przeróżnych zagadnień badawczych. Z pomocą listów dedykacyjnych rozwiązywano kwestie autorstwa, problemy chronologii utworów, ich genezy, geografii literackiej i innych zagadnień z zakresu życia literackiego dawnych epok.

Był więc list źródłem określonych informacji i tylko ze względu na nie „zwracał na siebie uwagę, natomiast przez długi czas nie interesowano się nim — poza postulatywnymi propozycjami W. Bruchnalskiego — jako odrębną formą wypowiedzi literackie,j. Ten stan zmieniły prace Tadeusza Ulewicza⁴; badacz przedmiotem -opracowań uczynił . zespół dedykacji podpisywanych nazwiskami drukarzy oraz wydawców i ustalił, że w okresie rozwoju drukarstwa staropolskiego stanowiły one kunsztowną, literacką formę reklamy wydawniczej. Opierając się głównie na przykładzie działalności edytorskiej, literackiej i organizacyjnej Hieronima

Wietora, sformułował wiele spostrzeżeń o kulturze epistolograficznej (i jej antycznym rodowodzie) ludzi wczesnego renesansu. W odniesieniu do listów dedykacyjnych T. Ulewicz wyraził przekonanie, iż są one „cennymi tekstami literackimi”.

Próbę monograficznego opisu listu dedykacyjnego w polskiej książce XVI wieku, jako samodzielnego zjawiska literackiego, podjęła Anna Cze-kajewska⁵. Jej badania dotyczyły kwestii teoretycznych i .formalnych, takich jak: definicja listu dedykacyjnego,'opis jego usytuowania w książce odrodzeniowej, ustalenie konwencji towarzyszącej układowi treści, a także określenie typu i. charakteru informacji występujących w listach. W kolejnej rozprawie (Kultura umysłowaf Polski XVI wieku w śuńetle listów dedykacyjnych) dokonała autorka przeglądu treści polskich listów szesnastowdecznych d oceny ich przydatności jako źródła naukowego. Sporo uogólnień zawartych w rozprawach A. Czekajewskiej odnieść można również do utworów dedykacyjnych XVII wieku, dlatego też niejednokrotnie będziemy się do nich odwoływać.

Badaczka przypomina, że listy dedykacyjne mają odległą tradycję, sięgającą czasów starożytnych⁶, ale prawdziwą karierę zrobiły dopiero w okresie rozpowszechnienia książki drukowanej. Wspaniale rozwinęły się w czasach renesansu, między innymi Erazm z Rotterdamu, znakomity epistolograf tamtej epoki⁷, przywiązywał wielką wagę do tekstów dedykacyjnych i zabiegał o to, aby przy wznawianiu jego dzieł nie pomijano ich. Rozszerzanie się renesansowej kultury w Polsce również przyczyniło się do większej niż w czasach wcześniejszych popularyzacji listów dedykacyjnych. Pojawiały się one w dziełach o rozmaitym charakterze — zarówno fachowych, jak i z zakresu literatury pięknej,, oryginalnych i tłumaczonych.

Siedemnastowieczne listy dedykacyjne nie były dotychczas przedmiotem bardziej szczegółowej penetracji badawczej. Mimo to niejako „przy okazji” wypowiedziano o. nich wiele druzgocących określeń⁸, które niemalże negowały sens zajęcia się nimi. Stwierdzono na przykład, iż barokowe dedykacje są zwyrodniałe i wynaturzone, nieszczere, nacechowa-

23

1

   Na Zjeździe Historyczno-Literackim im. M. Reja w 1906 r. W. Bruchnalsfei zaproponował następujący wniosek:. „Zjazd Rejowski wyraża potrzebę wydania literatury epistolograficmej polskiej, a mianowicie tak zwanych »modorum epistolandi« od Jana Ursyna, tj. od 1495 do 1522, a po wtóre »epistularum dedicatoriarum« od pierwszej drukowanej książki do r. 1600 (Pamiętnik Zjazdu,.,, ś. 133).

2

   Por. między innymi: S. Ł e m p i c k i: Mecenat kulturalny to Polsce. Problemy i postulaty. W: Studia staropolskie. Księga ku czci Aleksandra Brucknera. Kraków 1928, s. 222; tenże: Opiekunowie kultury w Polsce. Lwów 1938;-J. Długosz: Mecenat kulturalny i dwór Stanisława Lubomirskiego, wojewody krakowskiego. Wrocław 1972; J. Pelc, W. Tomkiewicz: Rola mecenatu w rozwoju kultury i literatury polskiej w czasach renesans u oraz baroku. W: Problemy literatury staropolskiej. Red. J. Pelc. Wrocław 1973, s. 165—236.-

3

^,2 Por.; W. Taszycki: Obrońcy języka polskiego, wiek XVI—XVII. Wrocław 1953; M.R. Mayenowa: Walka o język w życiu i literaturze staropolskiej. (Bibliografię oprać. B. Otwinowska, L. Pszcz.ołowska, J. Puzynina). Warszawa 1956.

4

^,J T. U1 e w i c z: O reklamie wydawniczej w pierwszej połowie XVI wieku, krakowskich impre8orach-nakładcach oraz o polskich listach dedykacyjnych oficyny Wietora. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Filologia”. Z. 3. Kraków 1957, s. 29—37; tenże: W sprawie walki o język polski w I połowie XVI wieku. jfParalele czeskie, problem przedmów drukarskich). „Język Polski” 1956, z. 2, s. 81—97. Zob. wymienione rozprawy w wersji poszerzonej w tomie prac T. Ulewicza: WSród impresorów krakowskich doby renesansu. Kraków .1977.

5

   A. Czekajewska: O listach dedykacyjnych w polskiej książce XVI wieku. „Roczniki Biblioteczne” 1962, z. 1/2, s. 21—55; taż: Kultura umysłowa Polski XVI wieku w świetle listów dedykacyjnych. „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. Seria A: Historia Nauk Społecznych” 1965, z. 7, s. 47—109.

6

   Zob. uwagi o listach dedykacyjnych starożytności w: J. Schnayder: Wstęp do: Antologia listu antycznego. Oprać. J. Schnayder. Wrocław 1959, s. XXXVIII.

7

^1G Zob. ciekawe spostrzeżenia o kulturze epistolograficznej ludzi renesansu w: J. H u i z i n g a: Erazm. Przeł. M. Kurecka. Wstęp M. Cytowska. Konsultacja naukowa L. Kołakowski. Wyd. 1. Warszawa 1964, s. 137—138.

8

Zob. między innymi: R. Piłat: Historia literatury polskiej. T. 3: Historia poezji polskiej XVII—XVIII wieku (od r. 1632—1746). Oprać. L. Bernacki. Warszawa 1911, s. 27; J. Muszkowski: Zycie książki. Kraków 1951, s. 181—182; S. Skwarczyńska: Wstęp do nauki..., s. 455; A. Czekajewska: O listach dedykacyjnych..., s. 10.