skanowanie0008

18

WSTĘP

ni. ŚWIAT IDEI: NATURA - ETYKA - PATRIARCHALIZM

19

zawsze wyprorokujesz?”, a Paweł odpowiada: „Ja nie prorok ale rybak” (s. 87).²⁸

Podzielając pogląd Renana, iż duch chrześcijaństwa wyraża się. najpełniej w prostocie uczuć gminnych, w czystej moralności wiejskiej, Orzeszkowa zgłaszała sąd polemiczny w kwestii dostępu prostych ludzi do edukacji. W rozprawie Ernest Renan tak pisała o bohaterze swego szkicu:

Kochając prostotę życia i obyczajów, kocha on lud i w przyszłości jego, pokłada wielkie nadzieje; z innej jednak strony, jest on przeciwnikiem i przymusowej edukacji ludu. W zbaWienność pierwiastkowej nauki nie j wierzy. Ideał prawdy ma dla niego tę cenę, że dopomaga do wzrostu i zwy-; cięstwa ideałowi dobra. Ale skoro nauczanie posunięte do najdalszych ! granic dzisiejszej wiedzy ukazuje tylko ułamki i mgliste migotanie praw-¹ dy, jakże udzielić jej może ten zaczątek nauczania, który mieści się w szko- ? łach pierwiastkowych? [i.] Zapómniał, że edukacja powszechna wpier- j wiastkowej nawet swej formie stawia największą możliwie ilo£ć ludzi na i drodze, po której idzie się ku prawdzie i umożliwia minimalne prace w jej j poszukiwaniu. Nie spostrzegł, że ta edukacja ułatwia warunki bytu ma- | teriałnego i zachowywanie prawideł moralności codziennej tym właśnie, I dla których uczuwa on najwyższy pociąg, za których cierpieli i ginęli naj- | milsi mu bohaterowie historii. Kochać maluczkich i zamykać przed nimi I źródła oświaty jest to jedna z tych licznych sprzeczności, które spotykać I się muszą w myślach i dziełach sceptyków, takich szczególniej, którzy, p jak Renan, są zarazem idealistami.²⁹ •    |:

jBHg »Ii»l ‘    i#

Powieściowym ekwiwalentem powyższej opinii jest stosunek Pawła I do nauki czytania i jego lektura Świętej Księgi. Jak słusznie zauwa- t żyli recenzenci i krytycy, Pismo święte nie wnosi, niczego nowego do I moralnej sylwetki bohatera. Ód czytania Świętych Ksiąg nie robi się j on ani lepszy, ani mądrzejszy. A jednak lekturowych aspiracji Orzesz- l kowa w rybaku nie tłumi. Co więcej, nauka słowa pisanego jest przed- I miotem pożądania ze strony innych mieszkańców wsi. Wydaje się, że 1 problem edukacji ludu stanowi istotny element polemiczny i to nie 1 tylko wobec Renana, ale także wobec wielu innych pedagógiczno-filo- | zoficznych teoiii tego czasu. Jest też ważnym elementem kształtowa- £ nia się pisarskiej samowiedzy.

Jednym z punktów odniesienia mogła być filozofia Lwa Tołstoja. | Pokrewieństwo „późnej” Orzeszkowej z autorem Zmartwychwstania, |

²³ K. Kłosiński, Mimesis..., dz. cyt., s. 180.

²⁰ E. Orzeszkowa, Ernest Renan. Cyt. za antologią Hochfeldowej i Skargi, a 310-311. t

... '    ' M 1

ich solidarny zwrot ku ludowi i wartościom podstawowym, ich rozczarowanie cywilizacją, niechęć do miasta^negatywny sąd ną .temat erotycznegoTozpasania i niewstrzemiężliwości były uderzające i chyba nieprzypadkowe. Tbłstoja Orzeszkowa znała i ceniła³⁰, choć może nie tak zdecydowanie jak Renana. Należy jednak wątpić, czy znała pochodzącą z roku 1862 rozprawę O metodach nauki czytania i pisania. Ale echa Tołstojowskiego stanowiska w sprawie edukacji mogły do niej dotrzeć, choćby poprzez jej kontakt z liberalną prasą rosyjską. We wskazanej rozprawie Tołstoj pisał między innymi o konieczności zbudowania nowego modelu szkoły ludowej; modelu, w którym sprawa nauki czytania i pisania nie byłaby centralna:

szkoła ludowa winna odpowiadać potrzebom ludu. Jakie są te potrzeby, na to odpowiedzieć może tylko ich poznanie i swobodne doświadczenie. Nauka zaś czytania i pisania stanowi tylko małą, nieznaczną część tych ‘ potrzeb, wskutek czego szkoły te są szkołami, które sprawiają przyjemność ich organizatorom, ale prawie nie przynoszą pożytku, a czasami są nawet dla ludu, szkodliwe.. .⁸¹

Stanowisko Tołstojowsko-Renanowskie powtórzą założyciele ludo-mańskiego pisma „Głos”. W numerze wstępnym Jan Ludwik Popławski pisał:

Lud posiada własną religię, własną moralność, własną politykę - więcej - własną naukę, słowem kulturę własną, której czynniki składowe nie mogą być uważane jako niższe formy rozwoju odpowiednich kategorii kultury naszej.⁸²

W kolejnych zaś numerach pisma, idąc tropem tego wstępnego rozróżnienia, charakteryzowano religijne i edukacyjne potrzeby ludu jako zupełnie oddzielone i z istoty swej różne od potrzeb klas wyższych.³³

³⁰ Na temat stosunku Orzeszkowej do Tbłstoja zob. komentarz Jankowskiego w: Listy.,., 1.1, s. 376. Nie znalazła natomiast potwierdzenia plotka rozpuszczona m.in. przez Meyeta, że Tbłstoj interesował się pisarstwem Orzeszkowej i że napisał przedmowę do kolejnego tłumaczenia powieści Cham na rosyjski. Zob. na ten temat: B. Bia-łokozowicz, Lwa Tołstoja związki z Polską, Warszawa 1966, rozdz.: Wokół nienapisa-nejprzedmowy do „ Chama“ Elizy Orzeszkowej. Z rozprawy Białokozowicza wynika, że Tbłstoj zachował wobec pisarstwa Orzeszkowej stosunek krytyczny; często padało słowo „sentymentalizm”.

³¹L. Tołstoj, O metodach nauki czytania i pisania, w: Pisma pedagogiczne, przeł. L. i S. Wołoszynowie, wstępem opatrzył M. Szulkin, komentarz i opracowanie S. Wołoszyn, Biblioteka Klasyków Pedagogiki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, s. 49.

³²    J.L. Popławski, (artykuł wstępny), „Głos” 1886, prospekt.

³³    Zob. (red.), Pański klerykalizm i wiara ludowa, „Głos" 1886, nr 3-4; Pańskie i chłopskie potrzeby naukowe, „Głos” 1886, nr 5 i nast.