trzy

168 Krystyna Strycharz

Sędzia:

A to piekielnie nudna scena.

Smętnicka:

Co to za cudowna scena. (Teatr, s. 49).

Ciotka:

Jak to tak dtutej potrwa, to ja się rozchoruję na dobre przy tych bębnach. /.../ To Tatary, nie dzieci.

Bibisia (ich matka, do męża - dopisek mój K.S.):

Słyszysz Kajtusiu, i ty pozwalasz tak lżyć nasze aniołki. (Kre., s. 261).

Efekt komiczny wywołują tu (podobnie jak w grupie poprzedniej) leksemy z tych samych pól asocjacyjnych, lecz dobrane na zasadzie przeciwieństwa semantycznego¹.

W dialogach, których osią kompozycyjną jest nieporozumienie, elementami językowo-komicznymi są dwuznaczniki i nakładające się na siebie szeregi słowne:

Piotr:

A! to pani - mam pani powiedzieć ważną nowinę. Spotkało cię szczęście, o jakim nie myślałaś.

Eufrozyna (skromnie):

To już nie jest dla mnie sekretem.

Piotr:

Jak to? Może Zdzisław d już powiedział wszystko?

Eufrozyna (z zapałem):

Wszystko, wszystko!

Piotr (na stronie):

Masz tobie, a to się pospieszył. (Głośno) Kolektor ojiaruje się zaraz wypładć tę sumę pod warunkiem ...

Eufrozyna:

Jaką sumę? (Ra., s. 94 - 95).

Eufrozynie, której Zdzisław przed chwilą się oświadczył, wydaje się, że nie wiedzący o tym Piotr pragnie jej właśnie wyjawić zamiary Zdzisława. Dla Piotra jednak ową ważną nowiną jest powiadomienie guwernantki o wielkiej wygranej na loterii.

Pagatowicz (idzie do niej z czułością):

A to co? Cóż się stało? Panno Heleno! Co pani jest? Czego pani płacze?

O związkach asocjacyjnych zob. w: F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego. Warszawa 1961, s. 133.

Helena [...):

Taki ojciec to - to tyran, nie ojciec!

Pagatowicz:

Cóż on pani zrobił?

Helena [...]:

Powiada, żem jeszcze za młoda.

Pagatowicz:

Na to właśnie najlepsza pora.

Helena:

No, nieprawda? Ja mu to samo mówiłam. Julcia Grzybkowska przecież młodsza ode mnie. a nie bronią jej tego. To tylko ja jedna taka nieszczęśliwa (zaczyna znowu mocno płakać). (Gr., s. 221 - 222).

Pagatowicz jest przekonany, że Burczyński nie chce zezwolić na jego ślub z Heleną; zmartwienie dziewczyny wynika z tego, że ojciec odmawia jej kupna jedwabiu na suknię.

Trudno się nie zgodzić ze współczesnymi Bałuckiemu krytykami, którzy zarzucali mu, że dowcip bazujący na nieporozumieniu razi łatwością i prymitywizmem¹. Wtajemniczonego widza czy czytelnika nic w nim nie zmusza do wysiłku intelektualnego, nic nie zaskakuje. Zabawna wydać się może tylko naiwność postaci i jej odzwierciedlenie w języku.

A oto przykłady typowego dowcipu polisemicznego:

Giętkowski (myśląc, że w pokoju zamknięto oczekiwanego księcia, a nie Natalkę - wiedeńską flammę Juliusza - dopisek mój K. S.): i- My wiemy dobrze, kto tam jest (klepie go poufale po ramieniu)

Juliusz (stawiając się):

Więc cóż z tego? Jakim prawem wtrącacie się państwo do tego. co mnie tylko obchodzić może.

Bajkowski:

A. przepraszam cię. mój Julku. Gdyby to była osoba prywatna, to mógłbyś z nią robić, co się podoba, ale to jest, mój kochany, osoba pubhczna.

Juliusz (gwałtownie):

Bajkowski, proszę cię!... (Ciężkie, 263).

Wspomina o tym I. Sławińska w posłowiu do "Pism wybranych" M. Bałuckiego, 1.1 - XII. Kraków 1956, s. 357 - 359,